W 1909 roku, w Częstochowie, wzorem europejskich stolic, zorganizowano wielką Wystawę Przemysłu i Rolnictwa. W ciągu dwóch miesięcy, w dniach od 5 sierpnia do 3 października, uczestniczyło w niej 660 wystawców, a zobaczyło – blisko 750 tys. osób.
Prace organizacyjne rozpoczęto już dwa lata wcześniej. Specjalnie na tę okazję przebudowane zostały całkowicie parki oraz wybudowane pawilony, których projektantami byli wybitni artyści. Wystawa miała na celu zaprezentowanie osiągnięć polskich w przemyśle oraz rolnictwie i hodowli.
Zanim nastał rok 1909
„Kto tu był przed kilkudziesięciu laty i niechcący zajechał dziś do Częstochowy, prawie oczom swoim nie dowierza, co się z tego bagnistego miejsca zrobiło.” – tak w „Przewodniku po Częstochowie dla pątników i turystów z dodaniem wiadomości o przemyśle i handlu” z 1893 roku napisał o naszym mieście Feliks Romanowski. Istotnie, przełom XIX i XX wieku był okresem dynamicznego rozwoju. W roku 1867 roku, gdy Częstochowa stawała się miastem powiatowym, liczba jej mieszkańców przekraczała zaledwie 10 tys., trzydzieści lat później było to już 45.130 osób. W roku 1909 częstochowian było już 70.627. Ponadto, na co dzień w przebywali tu pracujący w zakładach mieszkańcy okolicznych wsi. Wliczając do tego rachunku mieszkańców pobliskich osad robotniczych, takich jak Ostatni Grosz, Raków czy Blachownia szacunkowa wielkość populacji wynosiła ok. 90 tys. osób. W 1907 roku 64 proc. mieszkańców Częstochowy było katolikami, 31,8 – wyznania mojżeszowego, 1,8 proc. stanowili prawosławni, 1,6 proc. ewangelicy, a 0,8 proc. przedstawiciele innych wyznań.
Współczesna Częstochowa powstała z połączenia w 1826 roku dwóch ośrodków – Starej Częstochowy, której centrum stanowił obecny Stary Rynek, oraz Nowej Częstochowy (Częstochówki) w rejonie Klasztoru Jasnogórskiego. Wówczas najgęściej zaludnionym obszarem było Stare Miasto, oraz ulice z niego wychodzące – Warszawska, Ogrodowa, Mikołajewska (Katedralna), Fabryczna, Piotrkowska, Krakowska. Ulicę, która połączyła obie części miasta – Aleję Najświętszej Maryi Panny – w roku 1846 przecięła kolej warszawsko-wiedeńska. Do dworca prowadziła ulica Dojazd, w drugim kierunku wytyczono ul. Aleksandrowską (Wilsona). Następnie wytyczono kolejną ulicę – Teatralną (dziś Kościuszki i Wolności), w 1901 r. – ul. Cerkiewną i Szkolną (Kilińskiego i Dąbrowskiego), w 1904 – Centralną (Śląską), połączoną z ul. Żelazną (Kopernika). Były to ulice brukowane, za wyjątkiem ul. Teatralnej, której nawierzchnię wykonano z tłuczonego kamienia. W końcu XIX w. wybrukowano także ul. św. Rocha, Wieluńską, Siedmiu Kamienic i św. Barbary.
Stare Miasto, które w dużej mierze zamieszkiwała ludność żydowska, było ośrodkiem drobnego rzemiosła i handlu. Wzdłuż Nowego Rynku (pl. Daszyńskiego) oraz I i II Alei wybudowano kamienice, których właścicielami byli zamożni kupcy i przemysłowcy. W III Alei więcej było domów parterowych i jednopiętrowych. Od północy miasto graniczyło z bagiennymi obszarami; wzdłuż dzisiejszej Alei Jana Pawła II płynął kanał ściekowy. W 1909 roku w Częstochowie były 4.602 budynki murowane oraz 1.608 budynków drewnianych.
Dynamiczny rozwój miasta związany był z przemysłem. Zanim Częstochowę zajęła rewolucja przemysłowa, na Zawodziu były dwa wapienniki i cegielnia, działały fabryczki wyrabiające łyżki blaszane, mydło, świece i wodę gazowaną. Lokalną specyfiką był rozwój branż związanych z obsługą ruchu pielgrzymkowego. Od lat 70. XIX wieku zaczęto budować znacznie większe zakłady: Wilhelm Kohn i Adolf Oderfeld uruchomili drukarnię, powstały dwie fabryki zapałek – Filipa Sperbera i Henryka Janklowicza, Józef Weinberg otworzył zakład metalowy, J. Rotszyld – zakład pończoszniczy, Ginsberg i Kohn – młyn amerykański i fabrykę papieru, Makursfeldowie – fabrykę papieru kolorowego i obić, Braas – farbiarnię, Kronenberg – zakłady włókiennicze, Goldstein i Openhaim – fabrykę „Stradom” SA przetwarzającą jutę i konopie, Peltzer i Motte – przędzalnie wełny, bracia Grossmanowie – fabrykę guzików, Gehlig i Huch – fabrykę zapałek, Henig – fabrykę igieł, Weinberg – fabrykę bielizny, Makursfeld – kapeluszy. Powstała też przędzalnia juty „Warta”, odlewnia „Wulkan”, odlewnia Bessera, zakłady metalurgiczne braci Kanczewskich, a pod Częstochową (Raków) – duża huta żelaza B. Hantkego.
W 1904 roku w Częstochowie funkcjonowało już 70 fabryk i zakładów zatrudniających łącznie 7.816 robotników. Cztery lata później częstochowskie zakłady zatrudniały o niemal 10 tys. pracowników więcej. W ciągu zaledwie trzydziestu lat Częstochowa z małego ośrodka pielgrzymkowego zmieniła się w czwarty pod względem wielkości produkcji ośrodek przemysłowy w Polsce.
Przygotowania
W 1909 roku Polski nie było na mapach świata, a Częstochowa należała do Imperium Rosyjskiego. Organizatorzy Wystawy nie mogli więc liczyć na pomoc administracji.
Wystawy dorobku gospodarczego, kulturalnego czy naukowego były wówczas popularną formą prezentacji. Największe z nich odbijały się echem w świecie i pozostawiały trwałe ślady w krajobrazie, jak np. Crystal Palace w Londynie, wieża Eiffla w Paryżu czy metro w Budapeszcie. Częstochowa wydała się dobrym miejscem dla wystawy – była dobrze skomunikowane dzięki kolei warszawsko-wiedeńskiej, znajdowała się w pobliżu granicy pruskiej, opodal Zagłębia, ponadto ściągali do niej pielgrzymi.
Prace przygotowawcze rozpoczęto dwa lata wcześniej. Pierwsze spotkanie organizacyjne odbyło się 2 grudnia 1907 roku w Hotelu Angielskim (dziś: Polonia). Prezesem Komitetu Wystawy wybrano księcia Stefana Lubomirskiego; w Głównym Komitecie Wystawy znaleźli się ponadto m.in: Teofil Fiszer – działacz społeczny i dobroczynny, podczas wystawy przewodniczył komisji gospodarczej; Adam Michalski – ziemianin, właściciel majątku Borowno k. Częstochowy, na Wystawie przewodniczył sekcji rolnictwa; książę Grigorij Awałow – naczelnik powiatu częstochowskiego w latach 1902-1914; przeor paulinów o. Euzebiusz Rejman; Władysław Biegański – lekarz, filozof, pedagog, działacz społeczny, był przewodniczącym działu ogólnego Wystawy; Leopold Kohn – przemysłowiec, działacz krajoznawczy i społeczny, prezes zarządu fabryki „Warta”; Franciszek Szanior – architekt, ogrodnik, był autorem parku wystawowego; Adolf Jacquesson – inżynier, radny miejski, dyrektor fabryki włókienniczek Peltzerów; Jan Głazek – prezydent miasta Częstochowy w latach 1902-1915; Karol Łącki – ziemianin, właściciel majątków Konin i Rzeki Wielkie; Alfons Bogusławski – architekt, działacz niepodległościowy, był autorem projektu terenów wystawowych, a także niektórych budynków; Władysław Kozłowski – inżynier kolejowy, przedsiębiorca budowlany, działacz społeczny, w czasie Wystawy zasiadał w komisji pedagogicznej w dziale ogólnokulturalnym; Stanisław Szymański – dyrektor Fabryki Akcyjnej w Zawierciu, przewodniczący działu wielkiego przemysłu na Wystawie, oraz Jan Grosman – przemysłowiec, działacz społeczny, współzałożyciel „Warty”, współwłaściciel fabryki guzików, który podczas Wystawy przewodniczył działowi drobnego przemysłu.
Z listy deklaracji finansowych wynika, że to właśnie ziemianie i przedsiębiorcy zaangażowani w organizację Wystawy najmocniej wsparli tę inicjatywę. Udział ziemian powiązany był także z inną inicjatywą. 3 grudnia 1907 roku zawiązali oni częstochowskie Towarzystwo Rolnicze, do którego przystąpiło ponad 100 osób. Prezesem wybrano hr. Karola Raczyńskiego, który był już wcześniej współzałożycielem i członkiem zarządu warszawskiego Centralnego Towarzystwa Rolniczego. Związek między tymi dwiema inicjatywami był niezwykle ważny, bowiem powiązania rodzinne ziemiaństwa (jak np. hr. Raczyński – właściciel Złotego Potoka, którego małżonka była spokrewniona z prezesem CTR ks. Sewerynem Czetwertyńskim, czy Adam Michalski – właściciel Borowna, który ożenił się z Emilią Reszke, z rodziny wielkich śpiewaków operowych, która miała także powiązania z Kronenbergami) ułatwiały pozyskanie przychylności dla sprawy najbardziej wpływowych osób w Królestwie.
Ponieważ założeniem organizatorów Wystawy był jej ogólnokrajowy zasięg, utworzono lokalne komitety promujące, m.in. w Łodzi, Pabianicach, Łasku, Zawierciu, Noworadomsku (Radomsku), Tomaszowie Rawskim (Mazowieckim) i Rawie. Oferta organizatorów przyciągnęła do Częstochowy wielu wystawców. „Dzięki sprężystości komitetu tymczasowego zdołano w stosunkowo dość krótkim czasie otrzymać znaczną ilość deklaracji, zamówienia na place napływają bardzo szybko. Agitacja na korzyść wystawy poza Częstochową, w całym Zagłębiu Dąbrowskim, a nawet w Warszawie – wre na całej linii, projekty i pomysły, mające na celu najróżnorodniejsze atrakcje na wystawie zaprzątają niestrudzonych członków komitetu tymczasowego – jednym słowem wystawa będzie i to wystawa w całem znaczeniu tego słowa, jakiej dawno nie pamięta kraj nasz…” – tak przygotowania relacjonował „Goniec Częstochowski”.
W końcu czerwca 1908 roku gotowy był plan sytuacyjny wystawy zakładający wykorzystanie obszaru wielkości 37 mórg, których właściciele zgodzili się na ich udostępnienie, za niską cenę lub nieodpłatnie. Wówczas zajęto się też promocją wydarzenia. Ogłoszono konkurs na afisz, wybrano zespół odpowiedzialny za reklamę prasową oraz ulotki; z okazji Wystawy Poczta wyemitowała specjalny znaczek, a fabryka zapałek zaproponowała wyprodukowanie około miliona pudełek zapałek z symbolem reklamującym wystawę.
Wystawa rozpoczęła się w dniu 5 sierpnia 1909 roku. W tym dniu ukazał się też pierwszy numer „Gazety Częstochowskiej”.
–
Tekst powstał w oparciu o publikację: „Stulecie Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909”, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2009
foto: Zagroda włościańska bracia Rzepkowicz
ANNA GAUDY