Początki kultu Najświętszej Marii Panny w Europie
Kult Najświętszej Marii Panny zaczął się rozwijać wkrótce po soborze powszechnym, który odbył się w roku 431 w Efezie. Na soborze tym uchwalono dogmat o tym, że Maria była Matką Boga (po grecku “theatokos”). W pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa kult Marii szerzył się niemal wyłącznie na Wschodzie. Co prawda już w V wieku wzniesiono w Rzymie jedną z bazylik partriarchalnych pod wezwaniem Matki Boskiej Większej (Santa Maria Maggiore), ale był to wyjątek. O początkach kultu Marii na łacińskim Zachodzie można mówić w zasadzie od połowy X wieku. Impulsem było tu zbliżenie z Bizancjum po małżeństwie w roku 972, cesarza rzymsko-niemieckiego Ottona II z księżniczką Teofano, kuzynką basileusa Jana I Simiskesa.
Na Zachodzie wznoszono kościoły pod wezwaniami maryjnymi. W Hiszpanii już w IX wieku w Oviedo, w stolicy Asturii, powstał kościół Santa Maria de Narancano. We Francji X wieku świątynie maryjne zbudowano w Beauvais i Quarate. W Europie Środkowo-Wschodniej kult maryjny zaszczepili działający w IX wieku w Państwie Wielkomorawskim święci Cyryl i Metody. Wiadomo, że w rodzinnym grodzie św. Wojciecha, Libicach istniał kościół maryjny, gdzie książę Sławnikowicz został ofiarowany Matce Boskiej. Wezwanie NM Panny (później świętych Feliksa i Adaukta) nosiła rotunda na Wawelu będąca kaplicą dworską, a pochodząca sprzed roku 990, kiedy Kraków należał do Czech. Tytuł Wniebowzięcia NM Panny otrzymała katedra w Gnieźnie, gdzie złożono zwłoki św. Wojciecha.
W X wieku szczególnie modne były posążki Matki Boskiej pokryte złotą blachą. Nazywano je złotymi Madonnami. W skarbcu klasztoru benedyktynów w Essen taką właśnie Madonnę przechowuje się do dziś. Prawdopodobnie pochodzi ona z roku 980 i jest darem ksieni Matyldy, wnuczki cesarza Ottona I Wielkiego. Zachowała się też Madonna z belgijskiego miasta Walcourt. Pierwowzorami dla obu Madonn były hellenistyczne i rzymskie posążki Izydy z Horusem. Portrety Marii znajdowały się też na plakietkach z kości słoniowej oraz w księgach liturgicznych. Jednym z najistotniejszych przejawów kultu NM Panny w Europie było koronowanie jej posążków. Na Wschodzie Maria poza pewnymi wyjątkami (np. w Nubii) nosiła zawsze welon. Na Zachodzie Europy mniej więcej od roku 936 (koronacja Ottona I na króla Wschodnich Franków i Niemców) doszło do rozpowszechnienia się ceremoniału namaszczenia i wkładania koron królewskich. W kościołach ortodoksyjnych koronacji sakralnych we wczesnym średniowieczu nie było. Wymieniony posążek z Essen jest najstarszym znanym ukoronowanym wizerunkiem NM Panny w całej Europie Łacińskiej. Według heraldyków jest to korona królewska trzyletniego Ottona III. W podobnej koronie przedstawiono Marię na miniaturze w Ewangeliarzu św. Bernwarda, biskupa Hildesheim, przechowywanym w tamtejszej katedrze. Obydwie te korony składały się z obręczy zdobionej czterema liliami. W X i XI wieku liczba cztery symbolizowała wszechświat a lilie cnotę.
STANISŁAW ŻYCIŃSKI