W latach 2022-2023 Instytut im. Wojciecha Korfantego w Katowicach wraz z Regionalnym Ośrodkiem Kultury w Częstochowie realizowały projekt pt. „Ziemia Częstochowska – obrzędowość doroczna oraz tradycyjna zabudowa”. Celem projektu było zbadanie aktualnego stanu obrzędowości dorocznej oraz tradycyjnej zabudowy na Ziemi Częstochowskiej – rozległego obszaru obejmującego obecnie kilka powiatów – kłobucki, zawierciański, myszkowski, częstochowski oraz te leżące poza granicami administracyjnymi województwa śląskiego. Podsumowaniem projektu była ciekawa konferencja popularno-naukowa, która odbyła się 24 października 2023 w siedzibie Instytutu.
(Zdjęcie okładki ze strony https://www.facebook.com/instytutkorfantego/photos)
W trakcie konferencji odbyła się też promocja publikacji „Walory kulturowe ziemi częstochowskiej. Obrzędowość doroczna, strój ludowy, tradycyjna zabudowa w granicach subregionu północnego województwa śląskiego i powiatu zawierciańskiego”, będącą owocem dwuletnich badań terenowych. Głównymi autorami wydawnictwa są dr Robert Garstka i Aleksander Lysko, pracownicy Instytutu Korfantego, a także badacze i pasjonaci kultury ludowej regionu.
(Autorzy publikacji: od lewej dr Robert Garstka oraz Aleksander Lysko. Zdjęcie ze strony https://www.facebook.com/instytutkorfantego/photos)
We Wprowadzeniu Autorzy wyjaśniają, że projekt „Ziemia częstochowska – obrzędowość doroczna oraz tradycyjna zabudowa”, który zyskał dofinansowanie MKiDN, jest właśnie odpowiedzią na potrzebę gruntownego pogłębienia i usystematyzowania badań na temat tego regionu. – Ziemia częstochowska określona została przez nas jako obszar leżący na terenie czterech powiatów: częstochowskiego, kłobuckiego, myszkowskiego i zawierciańskiego. Świadomi jesteśmy, że „ziemia częstochowska” jest jednak obszarem mniejszym, acz ulokowanym w granicach wspomnianych powiatów. Możliwość przeglądu żywotności zwyczajów i tradycji na szerszym terenie może stać się przyczynkiem do pogłębiania badań w przyszłości – mówią autorzy.
Autorzy w ramach projektu stosowali różne techniki badawcze takie jak: dokumentacja fotograficzna i filmowa oraz wywiady kwestionariuszowe. Jak sami podkreślają: „znaczą część archiwalnego materiału fotograficznego zdobyto dzięki współpracy z regionalistami, pracownikami jednostek kultury i urzędów gmin, księżmi, sołtysami, a zwłaszcza członkami KGW i OSP. Ich rola jest nie do przecenienia, ponieważ to głównie na nich spada organizacja lub gros pracy związanej z uroczystościami kościelnymi i państwowymi. Bez zaangażowania i determinacji tych dwóch ostatnich społecznych organizacji, zapewne już dawno spora część funkcjonujących nadal tradycji i zwyczajów ludowych zanikłaby lub znacznie straciła na swej oprawie.”
Pierwszy tekst autorstwa Roberta Garstki „Wybrane przejawy tradycyjnej kultury” przybliża aspekty życia religijnego mieszkańców wsi różnych wyznań – przede wszystkim katolików, ale także Żydów i osób prawosławnych. Chodzi tu o kult Matki Bożej powszechnie obecny w życiu mieszkańców ziemi częstochowskiej np. w kapliczkach, obrazach, zwyczajach.
Następny, obszerny tekst autorów Roberta Garstki i Aleksandra Lysko dotyczy „Zwyczajów i obrzędów dorocznych” takich jak kult św. Barbary, czy św. Mikołaja, zwyczaje kolędnicze, wielkanocne, nabożeństwa majowe, procesje Bożego Ciała, zwyczaje kolędnicze.
W trzecim tekście „Tradycyjne budownictwo. W poszukiwaniu śladów tradycyjnej wsi” autorka Danuta Cholewa stara się pokazać jak na przełomie XIX i XX wieku powstawały regulacje wsi, jaki typ zabudowy oraz materiały budowlane wówczas stosowano. Na przykładach porównuje typy zabudowy w powiatach częstochowskim, kłobuckim, myszkowskim i zawierciańskim.
Ostatni z prezentowanych tekstów porusza temat „Stroju ludowego okolic Częstochowy”. Jego autorami są: Mirosława Kasprzyk, Monika Lesik, Aleksander Lis i Magdalena Żak. Autorzy, poszukiwaniami objęli kilka miejscowości powiatów kłobuckiego i częstochowskiego, ale najwięcej informacji o elementach strojów opisano z terenu gminy Miedźno. Autorzy wyjaśniają też, co skłoniło ich do podjęcia poszukiwań i badań – „temat dawnego odzienia okazał się dla nas bardzo interesującym zagadnieniem. Zachowane w rodzinnych archiwach fotografie oraz przechowywane pieczołowicie w głębi szaf i kufrów elementy ubioru należące do minionych pokoleń kobiet z naszych rodzin stały się impulsem do działań”.
Niewątpliwym atutem książki jest obszerny materiał fotograficzny pokazujący bogactwo i piękno kulturowe regionu. Na fotografiach widzimy wiele kościołów, kapliczek, chałup, domów, młynów, zagród, strojów, ale także lokalne obrzędy, często unikalne tradycje
i zwyczaje. Publikacja pełni także rolę przewodnika i albumu oraz przystępny sposób ukazuje bogactwo tej części województwa śląskiego. Wydawnictwo jest zapisem czasów, tu i teraz! Wiele, bowiem obrzędów, zwyczajów, zachowań odchodzi w zapomnienie. Publikacja zainteresuje na pewno tych, którym bliska jest historia, kultura, tradycje i obrzędy wsi z bliskich okolic, z regionu częstochowskiego.
Książka dostępna jest w instytucjach kultury, które brały udział w projekcie – w Regionalnym Ośrodku Kultury w Częstochowie, Konopiskach, Żarkach, Krzepicach oraz Pilicy, a także w Bibliotece Publicznej im. dr. Władysława Biegańskiego w Częstochowie oraz w Bibliotece Gminnej w Poczesnej.
Tekst powstał dzięki uprzejmości dra Roberta Garstki i Aleksandra Lysko, którym tą drogą dziękuję za zaproszenie na konferencję i za książkę.
oprac. Dorota Czech