Obydwaj panowie żyli stosunkowo niedługo, a ze względu na to samo imię, osoby słabiej znające tematykę nawet mylą ich oraz ich dzieła, biorąc za jedną i tę samą osobę.
Józef Baltazar Proszowski urodził się 3 stycznia 1860 w chłopskiej rodzinie w Przeczycach niedaleko Siewierza w powiecie będzińskim, jako syn Wojciecha i Marianny z d. Majcherczyk. Osierocony w wieku kilku lat od małego wykazywał talent do rzeźbienia w drewnie lipowym postaci ludzi i zwierząt. Zauważył to Józef Zaborowski, targoszycki proboszcz, który wziął go pod swoją opiekę. Nauczył go też czytać oraz pisać. Kilkunastoletniemu Baltazarowi umożliwił kilkuletnią praktykę snycerską w częstochowskim warsztacie zajmującym się masową produkcją krucyfiksów.
Początkowo nauki w zakresie sztuk pięknych pobierał od 1879 w Warszawie pod kierunkiem Wojciecha Gersona (tam roztoczyli nad nim opiekę poeta Antoni Pietkiewicz i malarz Tytus Maleszewski). Wtedy też po raz pierwszy pokazał Baltazar Proszowski swoje prace – wykonane w drewnie jeszcze przed przybyciem do Warszawy – na wystawie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. W 1880 r. otrzymał zasiłek Towarzystwa.
Następnie kontynuował naukę w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1881–84), a potem także we Włoszech (dzięki stypendium Franciszka Korwin-Szymanowskiego). Wstąpił w związek małżeński z Marianną z Cieplińskich (dziedziczką Wojkowic Kościelnych i Ujejścia) 29 maja 1887 roku (data wg kalendarza tzw. nowego stylu) w Wojkowicach Kościelnych, niedaleko miejsca swojego urodzenia. Rok później z rodziną osiadł na stałe w Częstochowie, zamieszkał przy ul. Siedmiu Kamienic pod nr 21, która należała do rodziny żony (miał tam swoją pracownię rzeźby od 1893). Sama zaś kamienica zbudowana została w latach 20. XIX w. przez Kazimierza Maciałowicza. Zwraca uwagę bardzo charakterystyczną ścianą frontową bogato zdobioną (własnoręcznie przez Proszowskiego) renesansowymi i empirowymi motywami, płaskorzeźbami gryfów, delfinów, aniołów, rozet, maszkaronów, stylizowanych w secesyjny sposób roślin… Nie można nie wspomnieć o rzeźbiarskim wyposażeniu podwórka posesji, takim jak neobarokowa fontanna czy rzeźba lwa, również autorstwa właściciela. Znaczącą ciekawostką jest fakt, iż w miejscu tym po upadku Powstania Warszawskiego od 5 października 1944 do 19 stycznia 1945 znajdowała się tajna kwatera ostatniego dowódcy Armii Krajowej gen. Leopolda Okulickiego ps. „Niedźwiadek”, co przypomina tablica pamiątkowa. Warto byłoby, aby podobna wzmianka o „naszym” rzeźbiarzu się tam pojawiła…
Na przełomie lat 80. i 90. wieku XIX Proszowski realizował często tzw. rzeźby kameralne, czyli prace niewielkich rozmiarów, które wykonywał różnymi technikami. W pierwszej połowie lat 90. XIX w. został właścicielem warsztatu kamieniarskiego, współpracując na tym polu z Kazimierzem Kruszyńskim realizuje liczne zamówienia na nagrobki, których wiele do chwili obecnej podziwiać można na cmentarzu Kule. Spośród licznych dzieł Proszowskiego wymienić należy Popiersie staruszki, Wiosnę, Wyrok śmierci dla świata (znajdujący się w zbiorach Muzeum Częstochowskiego), Wenus z Milo, Jesień, Żniwiarka…
W swoim domu założył również Salon Sztuki (1 września 1901, przeznaczył nań 2 pokoje z górnym oświetleniem), a pod Jasną Górą „Dioramę obrony Jasnej Góry”. W salonie prezentowano najczęściej dzieła o tematyce religijnej, jako że J. B. Proszowski był człowiekiem głęboko wierzącym, co bardzo wyraźnie przejawia się w motywach jego twórczości: Dobry Pasterz, Św. Franciszek, Joanna d’Arc, Chrystus na Krzyżu, rzeźby do kościoła Św. Barbary w Częstochowie. Ponadto rzeźby architektoniczne: balustrady, kapitele, kamienna figura Serca Pana Jezusa dla kościoła w Koziegłowach, kapliczka na placu cmentarza w Zawierciu przy kościele Św. Piotra i Pawła.
Najsłynniejszą najpewniej rzeźbą artysty jest znajdująca się w Dąbrowie Górniczej w głównym ołtarzu bazyliki Najświętszej Maryi Panny Anielskiej figura Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku, wykonana w roku 1904. Artysta do stworzenia tego dzieła jako materiał wykorzystał drewno cyprysowe. Rzeźba niniejsza ukazuje stojącą na kuli ziemskiej i depczącą szatana Maryję. Głowę Jej okalają złociste promienie i 12 gwiazd. Ubrana jest w ozdobioną wzorami różową suknię i ciemnobłękitny płaszcz przykrywający również głowę. Płaszcz ten okryty jest gwiazdami i wykończony ozdobną lamówką przetykaną szlachetnymi kamieniami. W prawej dłoni Najświętsza Panna Maryja trzyma berło, na lewej podtrzymuje uśmiechniętego Jezusa. Na kolanach odzianego w białą sukienkę zdobioną małymi krzyżykami Dzieciątka Jezus spoczywa jabłko. Ręce Jezus wznosi w geście błogosławieństwa.
Do Ich otoczenia autor dodał postaci aniołów, Boga i Ducha Świętego oraz Świętych: Józefa, Joachima, Franciszka i Klary. Koronacja otoczonej szczególnym kultem słynącej łaskami figury odbyła się 19 maja 1968 we wspomnianym Sanktuarium, dokonali jej kardynałowie Stefan Wyszyński i Karol Wojtyła. Z bólem serca i smutkiem przychodzi wspomnieć, iż dzieło to zostało uszkodzone przez pijanego wandala w sobotę 21 marca 2020 roku…
Józef Baltazar Proszowski zmarł 8 grudnia 1906 w Częstochowie, pochowany tamże, na cmentarzu Św. Rocha. Jego najbardziej chyba znane spośród sześciorga dziecko, syn Józef Antoni, urodził się natomiast 4 kwietnia 1904 roku w Częstochowie. Trudno sądzić, że ojciec w tak krótkim czasie zdążył przekazać synowi wiedzę merytoryczną, na pewno jednak odziedziczył on talent w genach, ponieważ poszedł w ślady nieodżałowanego ojca i zasłynął również jako rzeźbiarz i medalier. Znanym faktem jest, iż kształcił się w słynnym częstochowskim Gimnazjum im. H. Sienkiewicza w latach 1921–25. Po maturze podjął studia na Wydziale Rzeźby w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Tadeusza Breyera.
W czasie studiów został członkiem Spółdzielni Rzeźbiarskiej „Forma”. Po ich ukończeniu zdecydował się na stałe związać ze stolicą. Tam też zaczął odnosić pierwsze sukcesy artystyczne. Specjalizował się w rzeźbie monumentalnej. W 1930 otrzymał III nagrodę (wraz z gratyfikacją w niebagatelnej wówczas kwocie 1500 zł), w konkursie na projekt medalu z okazji rocznicy Powstania Listopadowego.
Pierwszym monumentalnym dziełem A. Proszowskiego, wykonanym wspólnie z Ryszardem Krzysztofowiczem, był pomnik w Uzdowie na w pograniczu Warmii i Mazur, wzniesiony dla upamiętnienia zwycięskiej Bitwy pod Grunwaldem. Pomnik odsłonięto w jej rocznicę 12 lipca 1931 roku, sama wieś leżała przy granicy z Prusami Wschodnimi, 20 km od miejsca historycznej Bitwy. Kolejne nagrody przyznano mu za projekty pomników w Kaliszu i Gdyni oraz I nagrodę w konkursie na pomnik Józefa Piłsudskiego w Tarnopolu (1930 r.). W 1937 roku na Pierwszym Ogólnopolskim Salonie Rzeźby Proszkowski wystawił 5 prac w gipsie, zaś kilka miesięcy później przyznano mu III nagrodę za projekt pomnika Piłsudskiego w Katowicach. Tego samego jeszcze roku uzyskał natomiast IV nagrodę za projekt grobowca częstochowianina, gen. Gustawa Konstantego Orlicz-Dreszera na Oksywiu w Gdyni (również absolwenta „Sienkiewicza”). Do wybuchu II wojny światowej był członkiem Związku Zawodowego Rzeźbiarzy. W okresie okupacji kontynuował pracę twórczą. Po upadku Powstania Warszawskiego wywieziono go do obozu pracy pod Wrocławiem, gdzie dożył zakończenia wojny.
Po powrocie do stolicy Proszowski przystąpił do odbudowy zniszczonej pracowni, w której już wkrótce rozpoczął działalność artystyczną, z początku portretową, a następnie powrócił do rzeźby. W 1947 wziął udział w konkursach na pomnik Tadeusza Kościuszki w Łodzi oraz pomnik czynu powstańczego na Górze św. Anny na Opolszczyźnie (ten ostatni wygrał X. Dunikowski). Następnie po okresie słabszej aktywności, w 1951 zaprojektował pomnik Fryderyka Chopina, nagrodzony wyróżnieniem oraz po zakończeniu stypendium Rady Ministrów, wziął udział w Salonie Wiosennym i wystawie architektury w warszawskiej „Zachęcie”. Przed 1956 rokiem wykonał popiersia m.in. F. Chopina, A. Mickiewicza i M. Kopernika. Znaczącym osiągnięciem artystycznym Proszowskiego w okresie powojennym był jego udział w Międzynarodowej Wystawie Rzeźby i Grafiki w Carrarze we Włoszech w 1956, gdzie uzyskał wyróżnienie honorowe. W 1957 uczestniczył w Wystawie Rzeźba Warszawska, gdzie zaprezentował następujące prace: Syrenka, Małgosia i Chrystus Frasobliwy, wykonane w brązie. Brał również udział w kilku następnych ekspozycjach krajowych, które nie ubogaciły już jednak kolekcji jego nagród i wyróżnień. Jego niektóre prace „rozproszone” są w zbiorach warszawskich muzeów (np. Syrenki – Muzeum Historyczne Miasta Stołecznego Warszawy, Plakieta z popiersiem Chopina odlana z modelu Proszowskiego – Muzeum Chopina, 2 fotografie archiwalne rzeźb bez tytułu – Muzeum Akademii Sztuk Pięknych). Do innych znanych dzieł należą: Główka dziewczynki (poł. lat 50. XX w. odlew, brąz), jednostronny medalion (1956) z podobizną Mikołaja Kopernika w zbiorach Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. Artysta zmarł 20 stycznia 1961 roku w Warszawie i pochowany został na Cmentarzu Bródnowskim.
Maciej Świerzy
Przypisy:
- Aleksander Jaśkiewicz „Artyści Częstochowy 1850–1960”, Muzeum Częstochowskie 1996.
- Juliusz Sętowski „Dawne salony sztuki w Częstochowie”, CGK nr 5/2021.
- „Kamienica rzeźbiarza”, CGK nr 2/2005.
- „Artysta – rzeźbiarz z Przeczyc” Nasza Gmina Mierzęcice nr 7–8/2010.
- https://www.gutenberg.czyz.org/index.php?word=62826
- https://sanktuariapolskie.com.pl/2018/12/11/dabrowa-gornicza-sanktuarium-najswietszej-maryi-panny-anielskiej-pani-dabrowy-gorniczej-i-matki-zaglebia/
- https://wpolityce.pl/kryminal/492355-pijany-uszkodzil-oltarz-w-bazylice-w-dabrowie-gorniczej
- http://www.absolwenci.sieniu.czest.pl/index.php?show=graduate&which=1057
- https://muzeum.asp.waw.pl/collective/pawtucket/index.php/archiwum/Show/displaySet/set_id/10