W ostatnich miesiącach do rąk czytelników trafiła praca Profesora Andrzeja Bańkowskiego Opuscula linguistica selecta (Częstochowa 2011, ss. 297), wybitnego etymologa, wieloletniego pracownika Instytutu Filologii Polskiej Akademii im. Jana Długosza, wychowawcy wielu pokoleń polonistów.
Publikacja ta jest zbiorem trzydziestu artykułów Profesora wybranych z bogatego dorobku naukowego, na który składają się studia językoznawcze oraz dzieło niezwykłe i niezmiernie pożyteczne dla miłośników języka – Etymologiczny słownik języka polskiego. Opuscula linguistica selecta ukazała się dla uświetnienia 80. urodzin Profesora Bańkowskiego. Patronat nad przedsięwzięciem objął Prorektor ds. Nauki AJD Profesor Józef Drabowicz. Wydania publikacji – z bardzo dobrym efektem – podjęło się Wydawnictwo AJD.
W opublikowanych artykułach Profesor Bańkowski podejmuje trud wyjaśniania znaczeń słów używanych w minionych wiekach i współcześnie. Czyni to w sposób doskonały, znamionujący wielkiego mistrza. W poszukiwaniu prawdziwej genezy form językowych, a przez to prawdy o przeszłości i kulturze zachowanej w języku, zbiera informacje z kodeksów rękopiśmiennych i słowników. Dokładnie analizuje dane, a następnie na ich podstawie i olbrzymiej wiedzy o historii języka polskiego oraz języków słowiańskich wyciąga wnioski na temat znaczenia słowa i w ogóle przeszłości. Rozważa także, jak dążenie ludzi do „ułatwienia wymowy” wpływało na zmiany w kształcie wyrazów i na ich współczesną postać (s. 87). Szczególnym zainteresowaniem darzy pochodzenie nazw miejscowości. Rozważa m.in. pochodzenie nazwy Rzerzęczyce (miejscowości położonej między Radomskiem a Częstochową), poświadczonej już zapisami w latach 1470-1480 jako Rzerzanczyce (s. 88), nazwy Wierzchlas (nazwa wsi położonej koło Wielunia) (s. 36). Badacza interesują też nazwy terenowe, na przykład niezwykle często występująca w Małopolsce południowej nazwa polna Wierzchgóry, której pochodzenia doszukuje się w dwóch rzeczownikach wierzch i góry (s. 37). Profesor zastanawia się też nad pochodzeniem literackiej nazwy Wawel, w tym nad postacią Wąwel. Dla nazwy Wawel przyjmuje trójfazowy rozwój: Wąwiel > Wąwel >Wawel (189). Interesujące są też dla badacza nazwy z zakresu flory i fauny, na przykład pochodzenie nazwy nietoperz (s. 265). Czytelnik może wzbogacić też swoją wiedzę na temat staropolskich przydomków królów i książąt polskich, m.in. na temat genezy najpopularniejszego z przydomków piastowskich Chrobry, czy najmniej znanego z zapisanych w wersji polskiej przydomka Szepiotka, dla którego podstawę widzi w staropolskim szepiotać ‘mówić niewyraźnie’ (229-246). Z publikacji Profesora dowiadujemy się też, że obok mowy Lędzan, która stanowiła południową odmianę średniowiecznej polszczyzny, rozwinęła się też mowa Warcian, dająca podłoże pod rozwój polszczyzny w wiekach średnich na obszarach, do których należy również Częstochowa.
Prace Profesora Bańkowskiego ukazują i uświadamiają, jak długą i trudną drogę przeszedł język do dzisiejszej postaci. Podróżnicze pasje badacza „po słowach” i „wśród słów” znalazły odbicie w drugiej jego wielkiej pasji – w zwiedzaniu miejsc, które mają zagadkowe nazwy. Książka Opuscula linguistica selecta może stanowić inspirację dla każdego do podróży „po słowach” i po miejscach, do refleksyjnego spojrzenia na przeszłością zapisaną w języku, a przez to do poszukiwania w ogóle prawdy o naszej przeszłości.
Prof. dr hab. Grzegorz Majkowski