Przebywali w Częstochowie
KSIĘŻNA, ŻONA KRÓLA ALEKSANDRA JAGIELLOŃCZYKA
Ur. 19.05.1476, córka Iwana III Srogiego, wielkiego księcia moskiewskiego i jego drugiej żony Zofii, córki Tomasza z bizantyńskiego rodu Paleologów. Panną tą interesowali się panowie litewscy, widząc w niej kandydatkę na żonę dla Aleksandra Jagiellończyka. Przewidywano, że taki mariaż złagodzi napięte stosunki z Moskwą. Po dwuletnich rządach Aleksandra jako króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego nie ustały liczne incydenty militarne na pograniczu. Wojska Iwana III Srogiego zajęły Wiaźmę i liczne grody n/Oką. Litewscy kniaziowie przechodzili na służbę Moskwy. Litwini nie byli skorzy do kosztownej i niebezpiecznej wyprawy zbrojnej na Moskwę. W zaistniałej sytuacji, trwającej trzy lata, doszło w 1494 do pokojowej ugody, według której ziemie zdobyte przez Moskwę pozostaną pod panowaniem Iwana III. Najtrudniejsze rozmowy dotyczyły przyszłego małżeństwa córki Iwana, Heleny z królem Aleksandrem. Ojciec nie wyraził zgody na przejście Heleny z wyznania wschodniego na łacińskie i żądał w umowie zagwarantowania, że nie będą czynione starania nawrócenia jej na katolicyzm. Warunki te zostały przyjęte. Poselstwo polskie w osobach: kasztelana wileńskiego Aleksandra Juriewicza Holszańskiego i kasztelana trockiego Jana Juriewicza Zabrzezińskiego przybyło do Moskwy 6.01. a 13.01. 1495 książę wyprawił córkę odwożąc ją do miejsca pożegnania w Dorogomitowie. Dziewiętnastoletnia księżniczka odznaczała się niepospolitą urodą. Polscy posłowie “lubowali się jej krasą”, co zostało utrwalone w kronikach. Ślub Heleny z Aleksandrem odbył się 15.02.1495 “w niedzielę starozapustną” w katedrze św. Stanisława w Wilnie, którego udzielił biskup Wojciech Tabora. Jako wyznawczyni wschodniej wiary, zgodnie z polską tradycją nie była koronowana. Źrodła nie wspominają o posagu Heleny. Z listu pisanego do ojca z datą 2.09.1502 wynika, że małżeństwo ułożyło się szczęśliwie. Podkreśla w nim dobroć Aleksandra, który nie wypomina jej braku posagu, nagradzając ją natomiast nadaniami dziedzicznymi na Litwie. Otrzymała dobra: w Kniażycach, Teterynie, Smolnianach, Hradyszczach i Łosicach. Dodatkowo król podarował jej dożywotnim nadaniem (dokument z 10.01.1503) zamek w Mochylewie z należącymi do niego dobrami. W “Słowniku miejscowości” (wyd. M. Arcta 1906) przy opisie zamku w Trokach czytamy: “…Helena, wdowa po królu Aleksandrze zesłana tu została na honorowe wygnanie przez Mikołaja Radziwiłła kanclerza wielkiego litewskiego i Hrehorę Ostyka podejrzewając ją o zamiar ucieczki”. Prawdopodobnie sprawa dotyczyła skarbów będących własnością Heleny i Aleksandra, przekazywanych u schyłku jej życia w wileńskim klasztorze franciszkanów. Według źródeł w “Memoriale Komorowskiego” klejnoty stanowiły złote i srebrne naczynia, odzież i drogocenne materie. Całość została oszacowana na 400 tys. dukatów. Obawiano się, aby skarby te nie zostały wywiezione do Moskwy. Helena zmarła bezpotomnie w Wilnie 20.01.1513, żyjąc dłużej od męża Aleksandra 7 lat. Jej prochy zostały złożone w wileńskiej cerkwi pw. Przeczystej Bogarodzicy.
Wizyta księżnej Heleny w Częstochowie. Częstochowa leżała na historycznym szlaku podróży Jagiellonów, którą udawali się do Wielkopolski i na Pomorze. W “dzienniku podróży” króla Aleksandra, który wraz z żoną Heleną wracał w 1504 z Torunia występują m.in. nazwy miejscowości, wraz z datami, przez które para królewska przejeżdżała. W Piotrkowie 7.07., Brzeźnicy 8.07., Olsztynie 11.07. Słusznie więc historyk K. Sochaniewicz przypuszcza “że między Brzeźnicą a Olsztynem jest coś do zatrzymania się w Częstochowie”.
Ta hipoteza jest poparta dokumentem wystawionym przez Aleksandra Jagiellończyka z datą 24.08.1504, po powrocie do Krakowa, wystawionym dla oo.paulinów, w którym czytamy o wrażeniu, jakie wywarł na żonie króla Helenie obraz Błogosławionej Dziewicy Maryi w kościele klasztornym na Jasnej Górze w Częstochowie. Ustalenie więc daty pobytu nie nastręczy trudności. Pobyt przypada na 9 i 10 lipca 1504. Rycina wyobraża domniemane podobizny księżnej Heleny i jej męża króla Aleksandra.
Źródła: Studia Claromontana t.4 Genealogia Jagiellonów Z. Wdowiszewski PAX 1968.
ROMAN WINIAREK