Monitorowanie i analiza stanu zdrowia dzieci i młodzieży powinny być podstawą programowania polityki zdrowotnej państwa
W pozytywnym znaczeniu zdrowie określa się jako dobrostan, nieograniczone barierami psychosomatycznymi funkcjonowanie w życiu codziennym, potencjał stwarzający możliwość wykazywania różnych aktywności, zdolność do rozwoju. Ten ostatni wskaźnik ważny jest szczególnie w analizach zdrowia dzieci i młodzieży. W tym właśnie przedziale wiekowym w organizmie dokonują się największe zmiany, rzutujące także na stan zdrowia w życiu dorosłym. W ogólnej ocenie szczególnie przydatne są wskaźniki zdrowia subiektywnego (mierniki negatywne tradycyjnie używane, takie jak zachorowalność, hospitalizacja, umieralność, nie są bowiem właściwe dla wieku rozwojowego).
Tendencje zmian
W Polsce utrzymuje się tendencja do zwiększania się w kolejnych pokoleniach średniej wysokości ciała dzieci i młodzieży, odnotowuje się także przyspieszenie dojrzewania płciowego. Jest to, jak stwierdza się w różnych badaniach, efekt poprawy warunków życia. Wcześniejsze dojrzewanie płciowe to w konsekwencji zróżnicowany czas osiągania dojrzałości fizycznej, psychicznej, społecznej i seksualnej. Może to być właśnie źródłem problemów zarówno dla ludzi młodych, jak i rodziców i nauczycieli.
Subiektywna ocena zdrowia dzieci i młodzieży jest nieco korzystniejsza niż wynika to z „obiektywnych” wskaźników zdrowia. W 2010 roku większość (około 80 proc.) młodzieży w wieku 11-18 lat uważała, że ma dobre lub znakomite zdrowie i była zadowolona ze swego życia. Równocześnie u dużego odsetka nastolatków występowały często dolegliwości somatyczne (bóle głowy, pleców, brzucha) i negatywne stany emocjonalne (zdenerwowanie, rozdrażnienie, zły humor, przygnębienie). Gorzej postrzegają swoje zdrowie dziewczęta niż chłopcy (różnice pogłębiają się z wiekiem). Natomiast rodzice w 2009 roku uważali, że 82 proc. dzieci w wieku 5-14 lat ma zdrowie bardzo dobre lub dobre. W porównaniu do roku 2004 odsetek rodziców oceniających zdrowie swoich dzieci jako bardzo dobre wzrósł o 10 punktów procentowych.
Pytanie o choroby przewlekłe
W publikacji zatytułowanej „Stan zdrowia dzieci i młodzieży w Polsce” – prof. dr hab. Barbara Woynarowska , dr hab. Anna Oblacińska stwierdzają: w Polsce nie ma dokładnych danych o częstości występowania chorób przewlekłych u dzieci i młodzieży. Dysponujemy jedynie danymi fragmentarycznymi lub szacunkowymi, co nie pozwala na śledzenie tendencji zmian. Na podstawie różnych źródeł można podać, że występują one u 20-25 proc. tej populacji (bez uwzględnienia otyłości). Najczęstsze to choroby alergiczne, astma oskrzelowa, padaczka, cukrzyca, choroby układu krążenia, choroby genetycznie uwarunkowane. Upośledzają one w różnym stopniu funkcjonowanie dziecka i jego jakość życia. W następstwie występujących objawów, sposobów leczenia i ograniczeń w aktywności społecznej choroby te mogą wpływać na rozwój i samopoczucie dziecka.
Uwaga! Nadwaga!
Tak zaczyna się jedna z przewlekłych chorób dzieci i młodzieży, która w kolejnym stadium, jakim jest otyłość, zaliczana jest dziś do chorób przewlekłych populacji w wieku szkolnym. Specjaliści stwierdzają: niepokój budzi wzrost częstotliwości występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. Otyłość w tej grupie wiekowej jest najczęstszym zaburzeniem związanym z odżywianiem. W krajach UE nadwagę i otyłość zdiagnozowano u co czwartego dziecka, w Polsce w 2009 r. u 16,4 proc. dzieci w wieku 6-19 lat. Odsetek ten zwiększa się na dekadę o około 2-3 proc.
Częstość nadwagi i otyłości jest większa w chłopców niż u dziewcząt. Powikłaniami otyłości są: zespół metaboliczny, cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, płaskostopie, problemy psychospołeczne i emocjonalne. Około 80 proc. otyłych nastolatków cierpi na otyłość w wieku dorosłym.
Przyczyną otyłości w ponad 90 proc. przypadków jest przewlekły brak równowagi między energią dostarczaną z pożywieniem a wydatkowaną. Wpływ mogą mieć także czynniki genetyczne, główne jednak znaczenie mają czynniki środowiskowe, takie jak: nieprawidłowe żywienie, dostępność wysoko przetworzonych, kalorycznych produktów spożywczych i ich reklama, zmniejszenie aktywności fizycznej, siedzący tryb życia (przy komputerze, przed ekranem telewizora). Działania prewencyjne, jak stwierdzają specjaliści, powinny być ukierunkowane na całe rodziny oraz wykorzystywać system szkolny.
Próchnica zębów ciągle w natarciu!
To nadal najczęściej występująca choroba przewlekła u dzieci i młodzieży. Może się rozpocząć już w 1. roku życia, intensywność i częstotliwość występowania zwiększa się wraz z wiekiem. W 2012 roku tylko około 14 proc. 6-latków i 4 proc. 18-latków nie miało próchnicy. Zachorowalność na próchnicę zębów w Polsce, w porównaniu z wieloma krajami UE, nadal utrzymuje się na wysokim poziomie. Próchnicy można w pełni zapobiegać stosując profilaktykę zintegrowaną (higiena jamy ustnej, profilaktyka fluorkowa, racjonalne żywienie i stomatologiczna opieka zapobiegawcza). Jak się jednak ocenia, publiczne programy profilaktyczne funkcjonują w niewielkim stopniu, np. w 2011 r. profilaktyką fluorkową objęto tylko około 4 proc. dzieci 5-letnich, 48 proc. 12-latków i 7 proc. 15-latków. Poziom uszczelniania bruzd we wszystkich grupach wiekowych był bardzo niski.
Z powodu niezadawalającej profilaktycznej opieki stomatologicznej, wysokich kosztów leczenia próchnicy i leczenia ortodontycznego oraz niskiej świadomości zdrowotnej społeczeństwa trudno, zdaniem ekspertów, oczekiwać na poprawę sytuacji w najbliższej przyszłości.
Choroby zakaźne
Sytuacja epidemiologiczna w zakresie chorób zakaźnych u dzieci i młodzieży od wielu lat jest w Polsce korzystna. Dotyczy to chorób objętych programami obowiązkowych szczepień ochronnych. Poziom tych szczepień jest w Polsce wysoki, około 95 proc., choć nasila się ruch antyszczepionkowy. Nadal jednak odsetek dzieci poddawanych szczepieniom zalecanym, np. przeciw ospie wietrznej, czy pneumokokom, jest bardzo niski. W konsekwencji nadal utrzymuje się wysoka zachorowalność na choroby nieobjęte obowiązkowym szczepieniem. W 2011 w populacji 0-19 lat zarejestrowano ponad 18 tys. zachorowań na płonicę oraz prawie 163 tys. na ospę wietrzną (stała tendencja wzrostowa).
Zaburzenia zdrowia psychospołecznego
To liczna i zróżnicowana grupa zaburzeń zdrowotnych związanych z wieloma czynnikami występującymi w rodzinie, szkole, wśród rówieśników, w środowisku lokalnym. Dane statystyczne o częstości zaburzeń zdrowia psychospołecznego dzieci i młodzieży powyżej 15-tego roku życia są w Polsce fragmentaryczne. Do najczęstszych zaburzeń psychicznych wśród dzieci i młodzieży w wieku do 18 lat, zgłaszających się do poradni zdrowia psychicznego i poradni uzależnień, należą zaburzenia zachowania i emocji (w tym ADHD), rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym oraz zaburzenia nerwicowe i związane ze stresem. Pierwszą przyczyną hospitalizacji w placówkach psychiatrycznych są zaburzenia zachowania i emocji, drugą używanie substancji psychoaktywnych.
Nowotwory
Nowotwory występują u dzieci i młodzieży rzadko, są jednak drugą przyczyną zgonów u dzieci powyżej 4 roku życia i stanowią szczególne wyzwanie dla systemu ochrony zdrowia. W 2011 roku zarejestrowano u dzieci i młodzieży w wielu 0-19 lat 1002 nowe przypadki zachorowań na nowotwory złośliwe (głównie białaczki). We wczesnym (I i II) stadium choroby nowotworowej rozpoznawanych jest średnio tylko 10-15 proc. nowotworów! Wpływa to negatywnie na wyniki leczenia, a badania pokazują, że w zależności od zaawansowania choroby odsetek wyleczonych wzrasta w przypadku różnych nowotworów od 20 do 60 proc.
Zachowania zdrowotne
Dane o zachowaniach zdrowotnych dzieci i młodzieży umożliwiają ocenę czynników ryzyka , a także zasobów dla zdrowia związanych ze stylem życia. Niestety, u młodzieży w wieku 11-18 lat występuje wiele niedostatków w zachowaniach prozdrowotnych. Np. wśród 15-letnich dziewcząt 31 proc. nie jada codziennie śniadań, owoców – 74 proc., warzyw 70 proc., niski poziom aktywności fizycznej wykazuje 90 proc., odchudza się bez uzasadnienia 20 proc. Jednocześnie nastolatki podejmują wiele zachowań ryzykownych dla zdrowia. Jeśli chodzi o chłopców w wieku 15 – tu lat regularnie pali papierosy 17 proc., często pije piwo 15 proc., upiło się cztery i więcej razy 20 proc., używało marihuany lub haszyszu w ciągu ostatnich 30 dni 12 proc. Zachowania negatywne często kumulują się tworząc zespół czynników poważnie zagrażających zdrowiu i funkcjonowaniu w środowisku społecznym.
Wnioski i zalecenia
W obecnej sytuacji do priorytetowych zadań zalicza się:
– po pierwsze, zapewnienie wysokiej jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą, z uwzględnieniem nowoczesnych założeń promocji zdrowia i propozycji zawartych w „ Europejskiej strategii dla zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży”. Dokument ten wyznacza kompleksowe podejście, wytycza siedem najistotniejszych obszarów działań, w których określono zadania międzyresortowe, dla ministerstw zdrowia i pracowników ochrony zdrowia. Niestety, w Polsce dokument nie był brany pod uwagę przy kształtowaniu polityki zdrowotnej i edukacyjnej;
– po drugie, poprawę jakości i skuteczności edukacji zdrowotnej i programów profilaktyki w szkołach, co stworzy możliwość dotarcia do prawie całej populacji w wieku szkolnym i pośrednio rodziców (łącznie 25-30 proc. ogółu ludności).
*
W podsumowaniu wymienionej na wstępie publikacji autorki stwierdzają:
„Ukształtowanie prozdrowotnego stylu życia, umiejętności dbania o zdrowie, korzystania ze świadczeń medycznych, odpowiedzialności za zdrowie własne, innych ludzi i środowisko, może w dłuższej perspektywie przyczynić się do poprawy zdrowia społeczeństwa i wydłużenia okresu życia w zdrowiu”.
Źródło: Publikacja pt. „Stan zdrowia dzieci i młodzieży w Polsce” – prof. dr hab. Barbara Woynarowska, dr hab. Anna Oblacińska; „Infos”, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu BAS, nr 10(170), 29 maja 2014.
Sondy skierowanej do rodziców – co sądzą o książeczkach zdrowia dziecka –szukaj na stronie www.zdroworosnij.edu.pl
Materiał przygotowany przez Stowarzyszenie „Dziennikarze dla Zdrowia” na konferencję prasową pt. „W trosce o młode pokolenie. Jak dbać o zdrowie dziecka?”, wrzesień 2015 r.
r