Wśród lekarzy od ponad 100 lat panuje consensus – szczepienia to kwestia odpowiedzialności za zdrowie swoje, rodziny a także całej populacji. Niestety, świadomość społeczna w tym względzie wciąż wymaga pracy u podstaw.
Szczepionki zawierają żywe, o osłabionej zjadliwości lub zabite drobnoustroje lub ich fragmenty, które po wprowadzeniu do organizmu wywołują odpowiedź układu odpornościowego przeciw określonym czynnikom chorobotwórczym. Stosowanie szczepień jest szczególnie istotne
w zapobieganiu chorobom wirusowym, które z reguły są bardzo trudne do leczenia farmakologicznego.
Korzyści ze stosowania szczepionek są nie do przecenienia. Dziś nie umiemy sobie wyobrazić epidemii, która wyludnia całe wsie i miasta, zabijając ponad 20 milionów ludzi. A działo się tak w wyniku pandemii grypy niecałe 100 lat temu, po pierwszej wojnie światowej!
Korzyści, jakie płyną ze szczepień zauważalne są zarówno w skali mikro jak i makro: korzysta osoba zaszczepiona (bo nie choruje, nie płaci za leki, a zaszczepione dzieci nie opuszczają zajęć w szkole), rodzina i znajomi (bo nie dochodzi do przenoszenia choroby) oraz całe społeczeństwo i państwo (nie ma potrzeby obciążania budżetu kosztami leczenia chorób i ich powikłań, pracujemy płacąc podatki zamiast eksploatować pracodawcę i ZUS przebywając na zwolnieniu lekarskim).
Tylko szczepionki mają zdolność do zapobiegania i zwalczania chorób, do łagodzenia ich przebiegu, do ochrony przed powikłaniami i kalectwem, do chronienia ludzi szczególnie podatnych na zachorowanie. Szczepionki zapewniają to wszystko w sposób opłacalny i wydajny, z korzyścią dla społeczeństw, rządów, rodzin, pracodawców i pojedynczych osób. Według badań opublikowanych
w 2005 r. w piśmie Health Affairs, każdego roku szczepienia zapobiegają około 3 milionom zgonów, a 750 000 dzieci ratują od kalectwa.
Prawdopodobnie największym osiągnięciem wakcynologii jest zwalczenie ospy prawdziwej na poziomie globalnym. Polio (choroba Heinego-Medina) jest dziś rzadkością. Nawet jeżeli niemożliwe jest zwalczenie choroby na poziomie globalnym, to możliwa jest globalna kontrola nad chorobą tak, że jest ona ograniczona do bardzo niskiego poziomu. Warunkiem jest wysoki poziom wyszczepialności, czyli powszechność szczepień. Jednak nawet częściowa wyszczepialność zwiększa bezpieczeństwo tych osób, które się nie szczepią – spada ryzyko, że będą miały kontakt z nosicielem.
Najczęstsze choroby zakaźne
Ospa wietrzna
Przebieg ospy wietrznej u dzieci zwykle jest łagodny, nie możemy jednak wykluczyć wystąpienia powikłań i hospitalizacji. Dotyczy to nie tylko dzieci z zaburzeniami odporności. Najczęściej występują powikłania skórne (np. ropne zapalenie skóry w wyniku zakażenia bakteriami wykwitów ospowych) i neurologiczne (np. zapalenie móżdżku, opon mózgowo-rdzeniowych).
Teoretycznie przechorowanie uodparnia na całe życie, jednak wirus Varicella zoster, wywołujący ospę wietrzną, pozostaje w systemie nerwowym i po ponownym uaktywnieniu powoduje zachorowanie na półpasiec. Przed zachorowaniem na ospę wietrzną chroni szczepionka, którą można podać dzieciom
i dorosłym, także po kontakcie z wirusem (profilaktyka poekspozycyjna) do 72 godzin po kontakcie
z chorym.
Krztusiec
To jedna z chorób uważanych za dziecięcą, na które dorośli chorują łagodniej i, jak się okazuje, znacznie częściej niż dzieci.
Szczepienia przeciw krztuścowi są dla dzieci obowiązkowe, jednak nie zabezpieczają na całe życie, ponieważ średnio po 6 – 12 latach przeciwciała zanikają.
Odra
Dorośli chorują podobnie jak dzieci, przebieg choroby jest cięższy dla osób w podeszłym wieku. Choroba grozi niebezpiecznymi powikłaniami neurologicznymi. Szczepienia przeciw odrze od 1970 r. są dla dzieci obowiązkowe, ale jeśli ktoś nie był szczepiony, może to zrobić w każdym wieku.
Rotawirusy
Eksperci szacują, że z powodu biegunki wywołanej rotawirusami lekarze udzielają rocznie ok. 15 mln porad, a prawie 600 tysięcy chorych umiera. Najczęściej zakażenie prowadzi do odwodnienia
i zaburzeń elektrolitowych. Chorują głównie małe dzieci, do 5 r.ż., ale także ich opiekunowie. Jedynym skutecznym zabezpieczeniem się przed zachorowaniem na rotawirusową biegunkę są szczepienia – które można przeprowadzić u niemowląt w wieku od 6 tygodni. Podanie pierwszej dawki zaleca się do 12 tygodnia życia!
Gruźlica
Mimo powszechnych szczepień, choroba ta jest ciągle groźna. Coraz częściej chorują na nią ludzie także dobrze sytuowani, ale przemęczeni, przewlekle zestresowani, niewłaściwie odżywiający się,
i przez to biologicznie osłabieni. Według kalendarza szczepień obowiązkowych, przeciw gruźlicy wszystkie noworodki są szczepione w pierwszej dobie życia.
Wirusowe zapalenie wątroby typu A i B
Ocenia się, że 2 miliardy ludzi na całym świecie zetknęło się z wirusem HBV wywołującym zapalenie wątroby typu B (WZW B), ok. 350 milionów jest jego przewlekłymi nosicielami, a co roku z powodu powikłań: marskości i raka wątroby, umiera ponad milion osób.
Na wirusowe zapalenie wątroby typu A (WZW A) oficjalnie choruje około 1,2 – 1,4 mln osób, ale
w rzeczywistości może być ich nawet 10 razy więcej.
Jedyną skuteczną metodą zabezpieczenia się przed zachorowaniem na WZW A i B są szczepienia ochronne. Dla noworodków i niemowląt przeciw WZW B są one obowiązkowe, a pozostałym zalecane, podobnie jak przeciw WZW A. Ze względu na wagę problemu organizowane są tzw. żółte tygodnie, akcje, podczas których szczepienie jest łatwiej dostępne.
Wirus brodawczaka ludzkiego HPV
Problemem młodzieży i osób dorosłych są zakażenia różnymi typami wirusa HPV (Human Papillomavirus, wirus brodawczaka ludzkiego). Narażonych na zakażenie jest, przynajmniej raz w życiu – wg danych WHO – aż 50-80 proc. populacji, w tym prawie 40 proc. kobiet poniżej 25 lat. Niektóre typy tego wirusa wykazują działanie onkogenne. Odpowiedzialny jest m.in. za powstawanie raka szyjki macicy, nowotworów sromu i pochwy, odbytu oraz jamy ustnej.
Patogen (podobnie jak wirus HCV) infekuje wyłącznie ludzi, zarówno kobiety, jak i mężczyzn.
W przeciwieństwie do wielu innych wirusów namnaża się miejscowo, w komórkach nabłonka i skóry. Najczęściej zakażamy się nim drogą płciową, lecz możliwe jest też jego przenoszenie podczas bezpośredniego kontaktu skóra-skóra.
Optymalną profilaktykę raka szyjki macicy stanowi regularnie wykonywane badanie cytologicznego połączone ze szczepieniem.
Rodzaje szczepionek
Szczepionki swoiste zmniejszają ryzyko zachorowania na konkretną chorobę. Mogą zawierać:
· drobnoustroje żywe osłabione (atenuowane), np. przeciwko odrze, śwince, różyczce
i ospie wietrznej,
· drobnoustroje nieżywe (inaktywowane), np. szczepionka pełnokomórkowa przeciwko krztuścowi,
· toksyny pozbawione zjadliwości (anatoksyny), np. szczepionka przeciw tężcowi, błonicy,
· żywe patogeny (jedyna szczepionka tego typu była używana przeciwko ospie prawdziwej – tzw. czarnej ospie).
Szczepionki mogą być:
· pojedyncze (monowalentne), tzn. chronić tylko przed jedną chorobą,
· skojarzone (poliwalentne) – uodparniające równocześnie na kilka chorób, np. szczepionka sześcioskładnikowa przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, polio, Hib
i wzw B. Takie szczepionki zapewniają wyższy komfort, znacznie ograniczając liczbę wkłuć.
Szczepionki nowej generacji powstają z wykorzystaniem biotechnologii oraz inżynierii genetycznej.
Czy Polacy się szczepią?
Z badań zrealizowanych przez SMG/KRC Poland Media S.A w lutym 2010 wynika, że tylko jedna osoba dorosła na sześć szczepiła się przeciwko grypie, jedna na dziesięć przeciw żółtaczce, a tylko 8 proc. przeciw tężcowi. Zaufanie do szczepień ochronnych przeważa jednak nad sceptycyzmem, chociaż korzystamy ze szczepień zbyt rzadko.
Zapytani o choroby, przeciwko którym można się zaszczepić, badani wymieniają grypę, żółtaczkę typu B oraz schorzenia dziecięce: ospę wietrzną, odrę różyczkę, świnkę. Mimo to, przeciętny respondent jest w stanie spontanicznie wymienić tylko 2-3 choroby, przeciwko którym można się szczepić.
Nie można powiedzieć, że demonizujemy szczepienia ochronne. Ponad połowa respondentów deklaruje pozytywną lub bardzo pozytywną postawę. Tylko 7 proc. badanych podziela negatywne poglądy, z których jedynie 3 proc. radykalnie odrzuca wszelkie szczepienia.
Co zaskakujące, osób niechętnych szczepieniom jest nieco więcej (około 10 proc.) w grupie najlepiej wykształconych oraz najlepiej zarabiających, a więc mających duże znaczenie opiniotwórcze. Kobiety są nieco bardziej na „tak” niż mężczyźni. Aż jedna trzecia respondentów nie ma wyrobionego zdania w tej sprawie – są to osoby wciąż podatne na wszelkiego rodzaju argumentację, także tę podważającą sensowność i bezpieczeństwo szczepień.
Mimo generalnie dobrej percepcji szczepień, konkluzja nie może być budująca – ponad 70 proc. badanych nie szczepiło się wcale po 18-tym roku życia.
Nasze zaniedbania
W Polsce obowiązkowe, a więc bezpłatne dla pacjenta są szczepienia przeciw wzw B, gruźlicy, błonicy, tężcowi, krztuścowi, polio, Haemophilus infuenzae typu B, odrze, śwince, różyczce, a także, w przypadku tzw. grup ryzyka, przeciwko ospie wietrznej i pneumokokom. W szczególnych okolicznościach zakres ten się poszerza.
Zdaniem wielu specjalistów brakuje przede wszystkim szczepionki przeciwko potencjalnie śmiertelnym pneumokokom dla wszystkich niemowląt, meningokokom oraz rotawirusom, które powodują wiele komplikacji zdrowotnych, wymagających kosztownego leczenia szpitalnego.
Wymienia się również szczepionkę przeciw wirusom zapalenia wątroby typu A, mimo, że zachorowalność jest obecnie niska dzięki poprawie warunków sanitarnych. Nie mniej wirus istnieje
i zakaża. Nie ma również powszechnych szczepień przeciwko ospie wietrznej, która atakuje nawet ponad 180 000 dzieci rocznie, z czego około 1000 leczonych jest w szpitalach z powodu poważnych powikłań. Mimo, że szczepionka jest dostępna, to nie stosuje się jej powszechnie z powodów finansowych.
Szczepionki na wymienione choroby dostępne są odpłatnie.
Krótka historia szczepionek
Ok. 1000 lat temu – w Chinach wciera się małym dzieciom w błonę śluzową nosa utłuczone na proszek strupy po ospie.
1718 – Żona brytyjskiego ambasadora w Konstantynopolu – Lady Mary Montagu, korzystając
z doświadczeń Turków, rozkazuje zaszczepić swego synka przeciwko ospie. Metoda szczepień wprowadzona dzięki Mary Montagu zyskała nazwę wariolizacji, od variola vera – ospa prawdziwa.
1796 – Brytyjski lekarz Edward Jenner przeprowadza ryzykowny, ale zakończony sukcesem eksperyment na młodym chłopcu, którego zakaża ropną wydzieliną. W 1803 roku dr Jenner funduje instytut szczepień przeciw ospie dla biednych.
1881 – Profesor Ludwik Pasteur odkrywa prawidłowość, że podanie osłabionych drobnoustrojów chorobotwórczych powoduje odporność przed silnymi i zjadliwymi odmianami w przyszłości.
1885 – Pasteur drogą żmudnych eksperymentów na zwierzętach uzyskuje szczepionkę przeciw wściekliźnie. Wkrótce potem ratuje nią życie ciężko pogryzionego chłopca. Wieść o tym sukcesie obiega cały świat.
1886 – Polski bakteriolog po studiach w Paryżu, Odo Bujwid, zakłada w Warszawie – drugą po paryskiej – filię stacji szczepień przeciwko wściekliźnie metodą Pasteura. Do Warszawy przybywają pogryzieni przez wściekłe zwierzęta z całej wschodniej i środkowej Europy. Kolejne placówki powstaną później w Krakowie, Petersburgu, Kijowie, Odessie.
1888 – W Paryżu, ze składek społeczeństwa francuskiego oraz z datków nadchodzących z całej Europy, powstaje Institut Pasteur – Instytut Pasteura. Ma on prowadzić szczepienia przeciwko wściekliźnie i badania naukowe w dziedzinie szczepień i szczepionek. W Instytucie Pasteur wychował wielu wybitnych mikrobiologów m. in. P. E. Roux, A. Yersina, Ch. Nicolle’a.
1890 – Wybitny niemiecki bakteriolog Robert Koch poinformował, że znalazł sposób na leczenie gruźlicy za pomocą opracowanego przez siebie preparatu. Zyskał on później nazwę tuberkulina, nadaną przez Polaka Odona Bujwida. Mimo, że preparat jest nieskuteczny, Robert Koch kontynuuje prace nad gruźlicą. W roku 1905 właśnie za wszechstronne badania nad prątkami gruźlicy otrzymuje Nagrodę Nobla.
1919 – Polak Rudolf Weigl opracowuje pierwszą skuteczną szczepionkę przeciwko tyfusowi plamistemu. Staje się to możliwe dzięki (opracowanej również przez niego) metodzie sztucznego zakażania wszy zarazkami tyfusu. Polegała ona na wprowadzeniu ich do jelit metodą lewatywy. Komórki nabłonka jelitowego wszy stają się wówczas doskonałą pożywką dla zarazków tyfusu. Profesor Rudolf Weigl w okresie międzywojennym dwukrotnie kandydował do Nagrody Nobla, jednak jego przesadna skromność i niechęć do jakiegokolwiek rozgłosu sprawiły, że sprawa nie nabrała koniecznego rozgłosu.
1934 – Pierwsza skuteczna szczepionka przeciwko gruźlicy wyprodukowana po 13 latach eksperymentów przez naukowców Instytutu Pasteura.
1937 – Pierwsza skuteczna szczepionka przeciw grypie z całymi wirusami.
1949 – Szczepionka przeciwko śwince – groźnej chorobie wywołującej u mężczyzn częste powikłania w postaci zapalenia jąder.
1950 – Polski immunolog i mikrobiolog pracujący od czasu II wojny światowej w USA – prof. Hilary Koprowski – podaje małemu dziecku jako pierwszy skuteczną szczepionkę przeciwko chorobie Heinego – Medina. Pierwsze masowe szczepienie szczepionką Koprowskiego miało miejsce w roku 1958 w Kongo. Dzięki wygodnej, doustnej formie podawania w ciągu zaledwie sześciu tygodni zaszczepiono ponad 250 tysięcy dzieci i niemowląt.
Jesienią 1959 z inicjatywy ówczesnego dyrektora PZH w Warszawie profesora Feliksa Przesmyckiego rozpoczęto masowe szczepienia w Polsce. Od 1951 roku w kraju trwała epidemia polio, początkowo rocznie chorowało 2- 3 tysięcy dzieci, w 1958 już 6 tysięcy. Sytuacja stawała się więc alarmująca. Koprowski, dzięki swym wpływom uzyskał od firmy farmaceutycznej Wyeth dziewięć milionów dawek, które zużytkowano w czasie ośmiu miesięcy szczepień. Efekt był natychmiastowy, liczba zachorowań zaczęła gwałtownie spadać. W roku 1963 zanotowano już tylko 30 nowych przypadków, a liczba zgonów spadła z kilkuset rocznie do dwóch.
1954 – Szczepionka przeciwko różyczce.
1964 – Szczepionka przeciwko odrze.
1968 – Szczepionka przeciwko Meningokokom typu C.
1971 – Szczepionka przeciwko Meningokokom typu A.
1974 – W ZSRR produkowana jest skuteczna szczepionka przeciw grypie zawierająca wirusy osłabione przez wielokrotne pasażowanie na zarodkach kurzych.
1974 – WHO ogłasza świat całkowicie wolnym od ospy prawdziwej, po 178 latach szczepień ochronnych.
1977 – W Somalii, mimo komunikatu z roku 1974 stwierdzono ponad 2000 nowych zachorowań na ospę prawdziwą.
1978 – Pierwsza skuteczna szczepionka przeciw Pneumokokom.
1979 – Dwie szczepionki mogące znaleźć zastosowanie w profilaktyce WZW typu A. Pierwsza zawiera żywe atenuowane wirusy, a druga zabite.
1980 – Skuteczna szczepionka przeciw Haemophilus influenzae typu B. Szczepionka ta chroni głównie przed ciężkimi zakażeniami inwazyjnymi (zapalenia płuc, posocznice).
1980 – Zezwolenie na kliniczne zastosowanie podjednostkowej szczepionki przeciw grypie, zawierającej tylko antygeny powierzchniowe. Była ona lepiej tolerowana przez dzieci przy równoczesnej immunogenności porównywalnej ze szczepionkami rozszczepionymi.
1980 – Zaawansowane lecz nieskuteczne próby opracowania szczepionki przeciwko malarii.
1981 – W USA do użytku weszła pierwsza skuteczna szczepionka przeciw WZW typu B, opracowana przez Maupasa i Hillemanna. Próby kliniczne trwały już od roku 1976. Wykazano, że zmniejsza ona prawdopodobieństwo zakażenia o 92%.
1983 – Testy kliniczne (na 31 ochotnikach) nowej szczepionki przeciwko trądowi. W późniejszych masowych badaniach w Wenezueli, Malawi i Indiach stwierdzono jej skuteczność tylko na 60%.
1992 – Pierwsze próby opracowania szczepionek pochodzenia roślinnego. Do komórek tytoniu wprowadzono fragment genomu wirusa zapalenia wątroby typu B, zaczęły one produkować sferyczne cząstki antygenowe podobne do obecnych we krwi osób zakażonych.
1998 – Amerykańska organizacja rządowa Food and Drug Administration dopuszcza do stosowania
w Stanach Zjednoczonych szczepionkę przeciw boreliozie przenoszonej przez kleszcze.
1999 – Otrzymano sałatę produkującą antygeny szczepionkowe HbsAg. Zjedzenie takiej sałaty zapewnia doustną immunizację przejawiającą się produkcją przeciwciał anty-HBs.
2000 – Na Haiti i Dominikanie zanotowano kilkanaście przypadków choroby Heinego-Medina. Wirusy, które spowodowały infekcję szczegółowo badała grupa naukowców z Organizacji Zdrowia Ameryki Centralnej (PAHO). Przeprowadzona analiza genetyczna wykazała, że były one niezwykle podobne do cząstek wirusowych używanych w szczepionkach, różniły się natomiast od wirusów polio, zwykle spotykanych w środowisku. Do uwolnienia wirusa doszło z powodu jego rekombinacji
i braków w wyszczepialności populacji.
Materiały źródłowe:
– dr n. med. Ewa Duszczyk – Choroby zakaźne zagrażające dzieciom; materiał z Konferencji Polskie Towarzystwo Pediatryczne – Oddział Warszawski, zamieszczony na www.erodzina.com
– Dominika Siejka, Agnieszka Mastalerz-Migas, Andrzej Steciwko – Choroby wysypkowe wieku dziecięcego u dorosłych; TERAPIA 221, 71-73, zamieszczony na portalu Esculap
– Violetta Stępień-Adamczewska – Na co i kiedy szczepić pacjenta w podeszłym wieku; TERAPIA 246, 52-57, zamieszczony na portalu Esculap
– prof. dr hab. med. Piotr Zaborowski – Choroby zakaźne – półpasiec (www.mp.pl/artykuly)
– Katarzyna Mikołajczyk, Ryszard Żaba – Zakażenia HPV jako problem kliniczny; Przewodnik Lekarza 2005; 5: 38-47
– Choroby zakaźne i pasożytnicze – pod redakcją Zdzisława Dziubka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996
– Badanie „Postawy Polaków dotyczące szczepień”, zrealizowane w lutym 2010 r. na ogólnopolskiej reprezentatywnej grupie 1007 osób w wieku 15 – 75 lat, przez firmę SMG/KRC Poland Media S.A, na zlecenie firmy GlaxoSmithKline.
www.obejmijmnieszczepieniem.pl
www.poradnikzdrowie.pl
www.prometeusze.pl
www.psseswidnica.pl/szczepienia
www.rotawirusy.pl
www.szczepienia.pl
www.szczepienia.pzh.gov.pl
www.zdrowie.med.pl
Materiał prasowy przygotowany przez Stowarzyszenie „Dziennikarze dla Zdrowia“ na warsztaty naukowo-szkoleniowe dla dziennikarzy z cyklu „Quo vadis medicina?”, marzec 2012 r.
r