„Nie pozwól, by ubliżano Polsce
poniżając Jej wielkość i Jej zasługi,
Jej dorobek i Majestat”
Zofia Kossak-Szczucka
Zofia Kossak-Szatkowska, wielka Polka, wielka patriotka, wybitna pisarka i ceniona publicystka, pozostała w pamięci jako autorka powieści historycznych, w których ukazywała dzieje chrześcijaństwa w Europie i Polsce. Pisała również książki dla dzieci i młodzieży. Uznana przez znaczną część opinii za następczynię Kraszewskiego i Sienkiewicza. Podejmowane były starania o przyznanie jej Nagrody Nobla.
Przez całe życie pozostawała wierna swoim zasadom. Prawda, lojalność, przyzwoitość i wiara, były dla niej niezwykle ważne. „(…) Sens życia i cel życia – hierarchia uczuć i obowiązki względem Boga i człowieka utrwalone są we mnie dozgonnie” – podkreślała literatka.
Wrażliwość Zofii Kossak opierała się często na konieczności udzielania pomocy tym, którzy jej potrzebowali. W czasie okupacji niemieckiej doprowadziła do uratowania kilku tysięcy ludzkich istnień. Była nadzwyczajna swą zwyczajnością. W książce Mirosławy Pałaszewskiej pt. „Zofia Kossak” natrafimy na akapit: „Nigdy nie pozostawała obojętna na troski i problemy drugiego człowieka”.
Pisarka urodziła się 10 sierpnia 1889 roku (według innych źródeł: 8 sierpnia 1890), w Kośminie nad Wieprzem. Była wnuczką malarza Juliusza Kossaka, córką Tadeusza – majora kawalerii. Wywodziła się ze środowiska ziemiańskiego. Uczyła się w domu pod kierunkiem rodziców i guwernantki. Zgodnie z tradycją rodzinną studiowała malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, a następnie rysunek w Ecole des Beaux Arts w Genewie. Jednak swoje życie poświęciła twórczości literackiej.
W 1915 roku Zofia poślubiła Stefana Szczuckiego, zarządcę dóbr na Wołyniu. Miała wówczas dwadzieścia pięć lat. Niebawem na świat przyszli synowie Julek i Tadeusz. Spokojne i szczęśliwe życie rodziny przerwał wybuch rewolucji bolszewickiej. Zofii Kossak udało się, wraz z małymi synkami, mężem oraz rodzicami, przedostać na tereny polskie. Wspomnienia, z ogarniętego rewolucją Wołynia, opublikowała w kilkakrotnie wznawianej książce – świadectwie pt. „Pożoga”.
W 1922 roku niespodzianie zmarł mąż pisarki, Stefan. Po jego śmierci los sprawił, że osiadła w Górkach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim. Trzy lata później ponownie wyszła za mąż za kpt. Zygmunta Szatkowskiego, oficera Wojska Polskiego, kartografa i historyka wojskowości. Poświęciła się wówczas pracy literackiej oraz wychowaniu swoich nowo narodzonych pociech, Witolda i Anny.
Największą popularność pisarka zdobyła w okresie międzywojennym. Powstały wtedy najwybitniejsze jej utwory: „Nieznany kraj”, „Wielcy i mali” – poświęcone Śląskowi, opowieści dla dzieci i młodzieży: „Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata”, „Ku swoim”, „Szukajcie przyjaciół”, „Bursztyny”. Natomiast wyjazd do Ziemi Świętej zaowocował trylogią: „Krzyżowcy”, „Król trędowaty”, „Bez oręża”.
Twórczość Zofii Kossak została doceniona przez krytyków i czytelników. W 1936 roku, za dokonania literackie, wyróżniono panią Zofię Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury i nagrodą „Wiadomości Literackich”. Autorkę odznaczono także Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta oraz hiszpańskim Krzyżem Zasługi Zakonu Rycerskiego Św. Łazarza I klasy.
Lata okupacji Zofia Szatkowska spędziła głównie w Warszawie. W tej trudnej rzeczywistości wojennej czynnie włączyła się w działalność konspiracyjną. Współredagowała pismo podziemne „Polska Żyje”. Z inicjatywy pisarki, przy współpracy z Wandą Krahelską-Filipowicz, 27 września 1942 roku w porozumieniu z Delegaturą Rządu, powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, przemianowany nieco później w Radę Pomocy Żydom „Żegota”. Organizacja angażowała ludzi różnych opcji politycznych, przekonań i wyznań. Członkowie tej instytucji ratowali żydowskich współobywateli, mordowanych masowo przez okupanta niemieckiego w latach drugiej wojny światowej. Dostarczali pomoc materialną, fałszywe dokumenty, zapewniali opiekę medyczną, organizowali kryjówki i schronienia ocalałym Żydom. Swoją pracą, pasją i energią, pisarka pobudziła do działania bardzo wiele osób. Ocenia się dzisiaj, że z „Żegotą” regularnie współpracowało około czternastu tysięcy ludzi. Za taką postawę, izraelski Instytut Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie, pośmiertnie odznaczył Zofię Szatkowską medalem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”.
We wrześniu 1943 roku Zofia Kossak została aresztowana przez Niemców pod obcym nazwiskiem i trafiła do KL Auschwitz-Birkenau (jako numer 64491). Po rozpoznaniu jej tożsamości, pisarkę przewieziono do warszawskiego Pawiaka i skazano na karę śmierci. Dzięki intensywnym i wytrwałym zabiegom władz podziemia, w lipcu 1944 roku została uwolniona.
Po upadku Powstania Warszawskiego, wraz z córką Anną, przebywała w Częstochowie. Ukrywała się w różnych miejscach: w Domu Dziecka prowadzonym przez Braci Szkolnych przy ul. Krótkiej, u państwa Filomeny i Edwarda Usakiewiczów przy ul. Garibaldiego, a także na plebanii parafii św. Barbary. Miesiące spędzone w naszym mieście wykorzystała, pracując nad książką „Z otchłani”. Przeżycia obozowe ukazały się nakładem częstochowskiego wydawnictwa Władysława Nagłowskiego. Publikacja do rąk czytelników trafiła w 1946 roku pod pełnym tytułem „Z otchłani. Wspomnienia z lagru”.
Wraz z ks. Antonim Marchewką wznowiła wydawanie Tygodnika Katolickiego „Niedziela”, którego była współredaktorką.
Po wojnie, autorka „Legnickich pól”, opuściła Polskę wbrew swojej woli. Udała się najpierw do Szwecji, a stamtąd do Anglii. Mimo trudnych warunków życia, ciężkiej i wyczerpującej pracy nie zrezygnowała z pisarstwa. Podczas przymusowej emigracji powstały utwory: „Przymierze”, „Dziedzictwo” cz. 1, „Rok polski”. Na fali odwilży październikowej, w lutym 1957 roku, powróciła wraz z mężem do kraju po dwunastu latach nieobecności. Zamieszkała w Górkach Wielkich w dawnym domku ogrodnika. Czuła się tam szczęśliwa i potrzebna.
Zmarła 9 kwietnia 1968 roku i spoczęła na góreckim cmentarzu. Pisarkę żegnał cały naród.
11 listopada 2018 roku Prezydent RP Andrzej Duda odznaczył pośmiertnie pisarkę Orderem Orła Białego.
Barbara Szymańska
Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich. BS
Ulica Zofii Kossak-Szczuckiej położona nieopodal Jasnej Góry. BS
Korzystałam z publikacji:
- Pałaszewska. Zofia Kossak. Warszawa 1999
- Szatkowska. Był dom… .Kraków 2007
- Żmigrodzka. Na polskich drogach. Wrocław 2009
Fot. 1 Zofia Kossak w 1933 roku. https://pl.wikipedia.org
Fot. 2 Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich. BS
Fot. 3 Ulica Zofii Kossak-Szczuckiej położona nieopodal Jasnej Góry. BS