10. ŚWIATOWY DZIEŃ FAS – 9 września
Jeszcze niedawno niektórzy lekarze na wzrost hemoglobiny zalecali kobietom w ciąży wypicie lampki wina. Dzisiaj bez mała wszyscy alarmują, że spożycie przez kobiety ciężarne nawet niewielkiej ilości alkoholu może być przyczyną FAS, czyli alkoholowego zespołu płodowego (Fetal Alkohol Syndrome).
Problem FAS, zespołu nieprawidłowości, stwierdzany u niektórych dzieci, których matki spożywały alkohol w okresie ciąży staje się coraz poważniejszy. Dotyczy również Polski. – Dlatego ważne jest uświadamianie społeczeństwa o konsekwencjach picia alkoholu przez kobiety spodziewające się dziecka. FAS wiąże się z fizycznymi, umysłowymi i behawioralnymi anormalnościami, deformacjami twarzy, problemami ze wzrostem oraz trwałym uszkodzeniem mózgu. To powinno być ostrzeżeniem dla matek. Nigdy bowiem nie wiadomo czy właśnie wypita lampa wina czy szklaneczka piwa nie zaważy na zdrowiu dziecka – mówi Małgorzata Nowak, kierownik Sekcji Oświaty Zdrowotnej w Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Częstochowie, członek Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, która przy zaangażowaniu Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, i Ośrodka Pomocy Osobom z Problemami Alkoholowymi w Częstochowie przygotowała konferencję szkoleniową na temat FAS. Inicjatywa wpisała się w ogólnopolską kampanię „Ciąża bez alkoholu”.
Podczas konferencji Małgorzata Nowak przedstawiła wyniki ogólnopolskich badań ankietowych Głównego Inspektoratu Sanitarnego z 2009 roku, dotyczących skali picia alkoholu przez ciężarne kobiety. – Dane są niepokojące. Najczęściej – 32,7proc. piły kobiety młodsze (18-39 lat) z wyższym wykształceniem. Dwukrotnie więcej niż mieszkanki wsi piją mieszkanki dużych miast. Co trzecia kobieta z wyższym wykształceniem przyznaje, że piła alkohol w ciąży (odsetek ten wzrósł dwukrotnie w okresie ostatnich trzech lat) – mówi Małgorzata Nowak.
– Alkoholem spożywanym w ciąży wg respondentek było w 2005 r.: wino (41,8 proc.), piwo (45,1 proc.), wódka (7,6 proc.); analogicznie w 2009 r.: wino (72,2 proc.), piwo (25,9 proc.), wódka (5,6 proc.). 58 proc. badanych spotkało się w ciągu ostatniego roku z informacją o szkodliwości picia alkoholu przez kobiety w ciąży dla zdrowia ich dzieci. 35 proc. ankietowanych widziało w ciągu ostatniego roku ciężarną spożywającą alkohol, w większości tych przypadków ciężarna piła piwo (62 proc.), wódkę (27 proc.), wino – (29 proc.) – kontynuuje Nowak.
Trzeba przy tym zaznaczyć, iż badania dowodzą, że u dzieci matek, które spożywały alkohol w ciąży, częściej dochodzi do komplikacji w trakcie jej trwania, przedwczesnego porodu, niskiej masy i długości ciała. Noworodki częściej niż inne dzieci otrzymują niższą ilość punktów w skali Apgar, częściej też mają wady wrodzone. Ponadto, należy pamiętać, że efektem picia nawet niewielkich ilości alkoholu podczas ciąży może być FAS. Osoby dotknięte tym zespołem nie tylko w dzieciństwie czy dorastaniu, ale przez całe życie potrzebują nadzoru i pomocy.
O problematyce FAS podczas konferencji mówiła Teresa Satława z Ośrodka Adopcyjnego w Częstochowie. Poprosiliśmy ją o przybliżenie problemu FAS.
Dlaczego picie, nawet niewielkiej ilości, alkoholu przez ciężarną jest szkodliwe dla dziecka?
– Bo alkohol przenika przez łożysko i jest wchłaniany w całości przez dziecko. Po upływie 40 do 60 minut od spożycia alkoholu przez matkę, jego stężenie w krwiobiegu płodu jest równe stężeniu alkoholu we krwi matki. A zatem, gdy matka pije, jej dziecko też pije, bo łożysko nie zatrzymuje komórek chemicznych alkoholu, które mogą uszkodzić dziecko nieodwracalnie, nawet wtedy, kiedy matka tego nie odczuwa. Stąd obchody światowego dnia FAS mają wymiar profilaktyczny, by jak najwięcej osób dowiedziało się o tym, że picie w ciąży może być szkodliwe dla dziecka. Szacuje się, że na całym świecie dzieci z Płodowym Zespołem Alkoholowym rodzi się około 1 proc. To duży odsetek.
Czy zatem wypicie, na przykład, dwóch lampek wina w tygodniu też jest niebezpieczne?
– Na to pytanie nikt nie odpowie z całą pewnością, bo nikt nie będzie prowadził badań na ludziach. Nie wiemy jeszcze jaka dawka alkoholu i w jakich okolicznościach, i u jakiej kobiety powoduje uszkodzenie płodu, a jaka jest na tyle bezpieczna, że nie zaszkodzi dziecka i urodzi się ono zdrowe. Nie przekonamy się czy dla kobiety w trzecim trymestrze, ważącej 55 kilogramów, wypita lampka jest dla dziecka nieszkodliwa. Nigdy tego nie będziemy wiedzieć, bo tego nie da się do końca obiektywnie zmierzyć i zważyć. I tu jest problem, gdyż z jednej strony trudno straszyć kobiety jedną lampką wina, a z drugiej nie można powiedzieć, że ona nie zaszkodzi.
Czyli generalnie kobiety w ciąży nie powinny pić alkoholu, nie ma taryfy ulgowej.
– Powiem tak, jeżeli nie będą pić, to na pewno dziecko nie będzie miało FAS. Aktualna wiedza na temat FAS daje nam konkretne narzędzie, dające stuprocentową gwarancję, że gdy matka nie będzie piła, dziecko urodzi się bez zespołu FAS.
Na czym polega FAS?
– To jednostka chorobowa o skomplikowanym opisie objawowym. Zmiany, które alkohol wywołuje u dorosłego człowieka są przemijające, ale u rozwijającego się dziecka są trwałe. Skala i ilość uszkodzeń zależy też od tego jak duża dawka alkoholu i w jakim momencie życia prenatalnego została dziecku zaaplikowana. Najbardziej niepokoi, to że wśród efektów FAS jest duża ilość uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, ponieważ on w okresie prenatalnym bardzo intensywnie się rozwija. Ale dzieci z FAS obciążone są również uszkodzeniami serca, nerek, kości, skóry, mają specyficzne zmiany w budowie twarzy, zaburzenia czucia, słuchu, wzroku oraz znacznie niższą wagę i masę urodzeniową.
Należy dodać, że skutki używania alkoholu przez kobiety ciężarne mogą być różne, dlatego nie wszystkie dzieci obarczone zespołem będą do siebie podobne. Niektóre z nich będą w większym stopniu obarczone niż pozostałe. Inne będą wykazywać mniej fizycznych aniżeli związanych z zachowaniem się opóźnień, charakteryzując się przy tym lekkim upośledzeniem umysłowym. Wiele spośród nich będzie miało trudności w nauce i w kontaktach społecznych.
Czy FAS zaczyna być w Polsce problemem?
– Badania dotyczące FAS Główny Inspektorat Sanitarny w naszym kraju po raz pierwszy wykonał w 2003 roku i dwa lata później. Wyniki na tyle były niepokojące, że w 2007 roku Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przeprowadziła ogólnopolską kampanię ph. „Ciąża bez alkoholu”. Ubiegłoroczne badanie wykazało, że liczba pijących kobiet utrzymuje się na stałym poziomie. Co trochę bardziej optymistyczne, wzrasta w społeczeństwie świadomość skutków picia przez przyszłe mamy, gdyż jeszcze dwadzieścia lat temu, picie alkoholu przez kobiety ciężarne nie było problemem. Czasami ciężarna dostawała nawet zalecenie od lekarza, by do obiadu, na podwyższenie hemoglobiny, wypić lampkę czerwonego wina. W tej chwili poczucie społeczne o szkodliwości picia alkoholu w ciąży i jego negatywnych skutkach dla dziecka jest znacznie większe.
Wiele matek w pierwszym trymeście nie wie, że jest w ciąży. Nieświadome mogą wypić alkohol i co wówczas?
– Nie można popadać w panikę, bo stres może również mocno zaszkodzić dziecku. Jeśli kobieta przestanie pić w momencie, gdy dowie się o ciąży z pewnością urodzi zdrowsze dziecko, niż wówczas, gdyby picie kontynuowała. Ciągle należy uświadamiać młode kobiety. Około 20 procent ankietowanych osób wypowiadało się, że widziało pijącą kobietę w ciąży. Czyli nadal picie kobiet spodziewających się dziecka jest dość powszechne, i co gorsza, piją w pełnej świadomości swojego stanu, bo jest na to przyzwolenie społeczne!!!
Czy dziecko z FAS można wyleczyć?
– Po pierwsze FAS nie da się wyleczyć, ponieważ jest to trwałe, mechaniczne uszkodzenie mózgu i części organizmu. FAS-owi można zapobiegać. Wystarczy nie pić alkoholu w ciąży i wtedy na pewno urodzi się zdrowe dziecko. Natomiast diagnoza dzieci z FAS jest dosyć trudna. Po porodzie trudno wychwycić wszystkie objawy związane z tym zespołem, bo nie są swoiste. Wystarczy, że poród będzie przedwczesny i dziecko też będzie miało niską wagę urodzeniową, jak dziecko obciążone FAS-em. Ponadto część dzieci z FAS ma iloraz inteligencji około 70 IQ, a nawet poniżej, więc to będą dzieci upośledzone umysłowo, ale zdarzają się dzieci z FAS w normie intelektualnej. To sprawia, że pojedyncze informacje nie mogą być diagnostyczne. Dopiero analiza zespołu objawów, może wskazać czy faktycznie mamy do czynienia z FAS.
FAS-u, jak Pani powiedziała nie da się wyleczyć. Jak wygląda praca z dzieckiem obciążonym tym zespołem?
– To jest informacja, która zachęci kobiety, by nie pić w ciąży, ponieważ u 80 procent dzieci z FAS najczęściej występują zaburzenia psycho-ruchowe. Są to dzieci, które będą miały duże problemy z opanowaniem umiejętności szkolnych, a także zwykłych umiejętności życiowych i społecznych. Matka, jak mówi jedna z kobiet na filmie „Wieczne dziecko”, jest obciążona krzyżem na całe życie, bo ma dziecko, które nigdy nie dorośnie.
Różnorodność objawów stwarza utrudnienie późniejszej pracy z dziećmi. Ich nauka jest niesystematyczna, przeplatana okresami, w których dziecku łatwo jest przyswoić nowe informacje z okresami, w których ma ono problemy z zapamiętywaniem i umiejętnością wykorzystania wcześniej zdobytej wiedzy. Dziecko pomimo systematycznej pracy nie jest w stanie zapamiętać wyuczonego materiału, nie przyswaja pojęć abstrakcyjnych.
Często na tej podstawie nauczyciele oceniają takie dzieci jako leniwe, niesystematyczne, nieprzykładające się do nauki. Dzieci z FAS są społecznie i emocjonalnie niedojrzałe, niezdolne, by analizować skutki własnego postępowania. Nie potrafią odczytywać podtekstów ukrytych w mimice, gestach czy słowach. W wieku dorastania, mają kłopoty z nawiązywaniem kontaktów z rówieśnikami. Są bardzo podatne na manipulację i wykorzystanie. Z powodu swojej ufności i łatwowierności często stają się ofiarami przemocy seksualnej, fizycznej, psychicznej. Dlatego wymagają stałego nadzoru ze strony osób dorosłych.
Czy dla tych dzieci nie ma nadziei?
– Oczywiście jest możliwa rehabilitacja dzieci z FAS. Jest kilka ośrodków i kilka programów, opracowanych z myślą o takich dzieciach. W większości zostały one stworzone przez rodziców zastępczych czy adopcyjnych, którzy zetknęli się z problemem FAS. Są to programy wielofunkcyjnej symulacji. FAS powoduje rozległe uszkodzenia i trzeba zadziałać na wielu płaszczyznach, informacja musi docierać z różnych kierunków, dlatego dziecko z FAS powinno być poddane stymulacji ogólnorozwojowej, czyli ruchowej i intelektualno-psychologicznej. Praca z dzieckiem z FAS wymaga cierpliwości, systematyczności.
Gdzie rodzice mogą udać się po pomoc?
– Do zwykłej poradni pedagogiczno-psychologicznej, ale często potrzebna jest też pomoc neurologa. Jednym z badań jest rezonans magnetyczny głowy. W tej chwili w większości placówek są specjaliści, którzy potrafią ułożyć program stymulacji dla dziecka obciążonego FAS. W naszym Ośrodku od 2005 roku realizujemy program „Trzymaj fason”, skierowany do rodziców zastępczych, adopcyjnych i biologicznych, którzy opiekują się dziećmi z FAS. Są to dzieci wymagające szczególnej troski. Trzeba przy tym pamiętać, że są to dzieci, które mogą się wiele nauczyć, tylko muszą dochodzić do wiedzy troszkę inaczej.
Dziękuję za rozmowę.
Rozmawiała URSZULA GIŻYŃSKA
Spożycie alkoholu w I trymestrze ciąży:
· uszkadza mózg;
· osłabia rozwój komórek;
· atakuje główne organy płodu takie jak serce czy nerki;
· prowadzi do deformacji twarzy;
· powoduje poronienia.
Spożycie alkoholu w II trymestrze ciąży:
· osłabia rozwój mózgu;
· powoduje poronienia zagrażające życiu matki;
· uszkadza mięśnie, skórę, gruczoły, kości i zęby.
Spożycie alkoholu w III trymestrze ciąży:
· osłabia rozwój mózgu i płuc;
· prowadzi do zaburzenia rozwoju wzrostu.
Fizyczne właściwości FAS
1.Wady wzrostu:
· niska waga urodzeniowa;
· mała waga w stosunku do wieku;
· mała głowa;
· niedobór wzrostu;
· zaburzenia rozwojowe.
2. Deformacje twarzy:
· małe, szeroko rozstawione oczy;
· skrócone szpary powiekowe;
· opadające powieki;
· krótkowzroczność;
· zez;
· krótki zadarty nos;
· brak rynienki podnosowej;
· brak czerwieni wargowej;
· spłaszczony środek twarzy;
· słabo rozwinięta szczęka;
· duże lub źle ukształtowane uszy;
· wąskie czoło.
3.Inne pojawiające się zaburzenia:
· niepowodzenia w prosperowaniu;
· nierozwinięte paznokcie u rąk i nóg;
· krótka szyja;
· słaba koordynacja wzrokowo- ruchowa;
· problemy ze słuchem;
· anormalności stawów i kości.
Najczęściej występujące problemy z zachowaniem:
· nadaktywność;
· nieustępliwość;
· pasywność;
· impulsywność;
· drażliwość;
· problemy ze snem;
· złośliwość;
· nadwrażliwość na dotyk i dźwięk;
· trudności z adaptacją;
· problemy z organizacją;
· niska samoocena;
· trudności z samokontrolą;
· łatwość popadania w stany depresyjne;
· problemy z absencją;
· problemy ze sferą seksualną.
URSZULA GIŻYŃSKA