Przebywali w Częstochowie
Ur. 10.01.1892 (wg kal. juliańskiego 26.12.1891) w majątku Kalużyce w pow. ihumeńskim, Ziemi Mińskiej na Białorusi. Ojciec, też Melchior, jako powstaniec 1863 był osiedleńcem na Syberii, matka Maria ze Szwojnickich z Nowotrzeb z Ziemi Kowieńskiej. O miejscu urodzenia pisał Wańkowicz jak o ziemi “…na Smoleńskim przedpolu noszącej na sobie chlubę dwudziestu ośmiu wielkich pobojowisk”. W wieku trzech lat osierocony przez rodziców. Decyzją “rady familijnej” został oddany na wychowanie babce Felicji z Baczyżmolskich Szwojnickiej w Nowotrzebach. Pierwszy kontakt z nauką odbywał się w domu a wychowawcami byli angażowani korepetytorzy, nauczyciele języków obcych i tacy “od dobrego wychowania”. Na przełomie roku 1903/1904 oddano Melchiora do gimnazjum rosyjskiego w Warszawie, zmienionego z czasem na gimn. polskie im. J. Zamojskiego. Maturę zdał w 1911, która uzyskana w polskiej szkole nie dawała żadnych uprawnień w zaborze rosyjskim. Wańkowicz wyjechał do Krakowa wstępując na Wydział Praw Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, jednocześnie uczył się w Szkole Nauk Politycznych, którą ukończył w 1914, natomiast studia prawnicze skończył w Warszawie po przerwie wojennej w 1923. Przypomnijmy, że przed I wojną światową na Ziemiach Polskich działały dwie ogromne konspiracyjne organizacje zwane skrótowo “Pet” w szkołach średnich i “zet” w szkołach wyższych. W ich szeregach wyrastała i kształtowała się polska patriotyczna inteligencja. Członkiem tych organizacji był również Wańkowicz. Podczas trwania wojny pracował w różnych polskich organizacjach społecznych najpierw w Warszawie a po zajęciach jej przez Niemców w 1915 w Moskwie i Kazaniu. Organizował tam pomoc dla wygnańców polskich. 8.02.1916 poślubił w Kijowie Zofię z Małagowskich, która towarzyszyła mu na dobre i złe przez długie lata. Do wojska nie został powołany, bowiem posiadał zdobyty nielegalnie tzw. “biały bilet”, potwierdzający jego krytyczny stan zdrowia. Wyzdrowiał niezwłocznie po wstąpieniu w 1917 do tworzących się w Rosji Polskich Sił Zbrojnych, zwanych Polskim Korpusem Wschodnim pod dowództwem gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego. Wańkowicz uczestniczył w spisku w tym Korpusie, został aresztowany i skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Kary uniknął w wyniku presji opinii otoczenia. Po opuszczeniu Rosji pracował jako korespondent wojenny. “Pisze artykuły kontrowersyjne w piłsudczykowskim “Rządzie i Wojsku” przeciw endecji i w endeckiej “Gazecie Warszawskiej” przeciw piłsudczykom. Tego rodzaju zarzuty stawiano Wańkowiczowi. Rewolucja w Rosji pozbawiła go majątku. Dzięki ukończonym studiom został przyjęty na stanowisko Naczelnika Wydziału Prasowego w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Uprawiał jednocześnie dziennikarstwo i wydawał swoje książkowe utwory literackie. Po wybuchu wojny w 1939 opuścił Polskę przebywając najpierw w Rumunii, a następnie na Bliskim Wschodzie, we Włoszech, Francji, Niemczech i Anglii. W latach 1943 – 1945 był wziętym korespondentem wojennym. W 1949 osiadł w Stanach Zjednoczonych. Polskę odwiedził w 1956, a na stałe powrócił w 1958. W sześć lat po powrocie 5.10.1964 z polecenia Gomułki został aresztowany za “przekazanie za granicę opracowanych materiałów szkalujących Polskę Ludową”, które m.in. wyemitowało “Radio Wolna Europa”. Wyrokiem sądu skazany na trzy lata. W celu uniknięcia kompromitacji Sąd Najwyższy uchylił wyrok, “a kosztami postępowania w sprawie obciążył Skarb Państwa”. Twórczość literacka Wańkowicza, to: reportaże, publikacje, monografie, opowiadania, powieści i wspomnienia. Podajemy tytuły najważniejsze: “Szpital w Cichimiczach”, “W kościołach Meksyku”, “Opierzona rewolucja”, “Na tropach Smętka”, “COP ognisko siły”, “Sztafeta”, “Bitwa o Monte Cassino”, “Szczenięce lata”, “Wrzesień żagwiący”, “Kundlizm”, “Klub trzeciego miejsca”, “Ziele na kraterze”, “Tędy i owędy”, “Prosto od krowy”, “Walczący Gryf”, “W ślady Kolumba” (3 części), “Od Stołpów po Kair”, “Panorama losu polskiego” (trzy części), “Przez cztery klimaty”, “Wojna i pióro”.
Twórczość Wańkowicza była tłumaczona na języki: niemiecki, angielski i francuski. Zmarł w Warszawie 10.09.1974.
Wizyty M. Wańkowicza w Częstochowie. Lokalna prasa odnotowała dwukrotny pobyt Melchiora Wańkowicza w naszym mieście. Pierwszy raz był obecny w towarzystwie żony i wnuczki na zaproszenie w Zjednoczeniu Kopalnictwa Rud Żelaza przy ul. Sobieskiego 9, 4 lipca 1963, a następnie był goszczony przez Klub Międzynarodowej Prasy i Książki przy byłej ul. Zawadzkiego, 31 marca 1971.
Źródła: “Wańkowicz”, M. Kurzyna. Agencja Autorska, W-wa 1972; “Proces Melchiora Wańkowicza”, A. Ziółkowska, Nowe Wyd. Polskie, W-wa 1990. Foto Dorys.
ROMAN WINIAREK