W październiku 1918 r., w okolicach Częstochowy, „prawie już wszędzie pokończono jesienne zasiewy. Sprzęt kartofli, buraków i marchwi dobiegał końca”. Kiedy nastąpi pokój –zadawała sobie pytanie giełda nowojorska. Stawiano na Boże Narodzenie 1918 r. Był to postęp, gen. John Pershing, głównodowodzący wojsk USA w Europie, mówił w lipcu 1918 r., że wojna zakończy w styczniu 1919 r.
Październik 1918 r. był przełomowym miesiącem trwającej od sierpnia 1914 r. Wielkiej Wojny. Oto 26 września 1918 r. ruszyła wielka ofensywa aliantów. Tak ją opisywał komentator wojskowy „Berliner Tageblatt”, generał porucznik Armand Leon baron von Ardenne, w dniu 5 października 1918 r.: „Teraz w każdym razie stosunki ułożyły się tak, że naszym tymczasowym celem operacyjnym może być tylko pomyślna obrona. (…) Marszałek Ferdynand Foch dla przeprowadzenia swoich planów, nie wybrał ani teorii przebijania się, ani też okrążenia, ale spróbował stosować w praktyce obie teorie”. 4 października 1918 r. Adam Stegerwald, członek Izby Panów, wyższej izby parlamentu Królestwa Pruskiego, oświadczył na zebraniu tej Izby: „Celem wojennym narodu niemieckiego jest bronić swej skóry tak długo, dopóki wola zniszczenia u przeciwnika nie zostanie złamana, dopóki narodowi niemieckiemu nie przyznają, że potrzebuje on świata i powietrza do życia. Dla narodu niemieckiego w całości stoi dziś wskazówka zegara na ostatniej minucie przed 12-tą”. Jednakże dla państw centralnych (Niemiec, Austro-Węgier, Turcji, Bułgarii) przyszedł kolejny cios, oto 30 września 1918 r. z wojny wycofała się, kapitulując na rzecz Ententy, Bułgaria. To Cesarstwo Austro-Węgierskie stało się teraz południową flanką obrony państw centralnych. Potężny walec zniszczenia wojsk koalicji zmusił Cesarstwo Niemieckie do zmiany ustroju, z monarchicznego na parlamentarny. Dotychczasowa opozycja w parlamencie musiała się zgodzić. Gdyby się nie zgodziła, monarchiści i wojsko oskarżyliby siły parlamentarne o niechęć, w przełomowych chwilach dziejowych, wzięcia odpowiedzialności za kraj. Nowym kanclerzem Rzeszy 3 października 1918 r. został książę Maksymilian, książę Badeński. Kanclerz postawił sobie za zadanie „przywrócenia światu i narodowi niemieckiemu pokoju”. Rząd Niemiecki poprosił o warunki pokoju i otrzymał je 19 października 1918 r.: „wszystkie wojska powinny się poddać, część floty i flotylla łodzi podwodnych powinna być zajęta przez wojska koalicji, Niemcy winny zapłacić odszkodowanie przeznaczone na odbudowę zniszczonych terenów Belgii i Francji, równoważne rocznemu budżetowi wojennemu Niemiec”. To były warunki bezwzględnej kapitulacji.
Tymczasem Austro-Węgry, także w związku z wycofaniem się z wojny Bułgarii, przeżywały trudności wewnętrzne. Pomysłem na to była federalizacja państwa. Od 19 października 1918 r. Austria miała składać się z czterech państw: niemiecko-austriackiego, czeskiego, iliryjskiego (północno-bałkańskiego) i ukraińskiego. Projekt ten nie obejmował części Galicji i okupowanej przez wojska austriacko-węgierskie części Królestwa Polskiego. Kilka dni później było jeszcze gorzej. 26 października 1918 r. Węgry odmówiły przesłania Austrii żywności, bo Niemcy i Austria nie dostarczały Węgrom węgla, a Galicja olejów ziemnych, czyli nafty. 27 października 1918 r. Węgry (druga, składowa część monarchii) ogłosiły „niepodległość w sprawach polityki zagranicznej, armii, w sprawach gospodarczych”, 28 października 1918 r. niepodległość proklamowała Czechosłowacja (połączone: Czechy wchodzące w skład Austrii i Słowacja wchodząca w skład Węgier). Doprowadziło to do tego, że 30 października 1918 r. rozpoczął działalność ostatni gabinet cesarsko-królewski austro-węgierski profesora Heinricha Lammascha, który za jedyny cel miał zlikwidowanie Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Wreszcie 31 października 1918 r. Chorwacja i Slawonia ogłaszają powstanie państwa południowo-słowiańskiego z Serbią.
Niemcy po 19 października 1918 r. rozpaczliwie się broniły. Próbowały też bronić swojego monarchy Wilhelma II, twierdząc, że „sprawa detronizacji cesarza jest uważana za sprzeciwiające się honorowi Niemiec”. Od 20 października 1918 r. zaczęły się w początkowo w Berlinie, potem w całych Niemczech rozruchy antywojenne, do 27 października 1918 r. ukazywały się biuletyny wojenne, wreszcie 29 października 1918 r. cesarz Wilhelm II przyjął dymisję generalnego kwatermistrza armii, generała piechoty Ericha Ludendorffa, o którym „Berliner Tageblatt” pisał: „dłużej niż dwa lata panował, jak dyktator nad Niemcami, jak Napoleon, usiłował on wszystkim narzucić swą wolę, mieszał się we wszystko i to absolutnie we wszystko”. Ustępujący generał poprosił cesarza o zawieszenie broni. Tego samego dnia Austria zawarła pokój z Ententą i tego samego dnia, 29 października 1918 r., rozpoczęły się rokowania pokojowe z Turcją. Niemcy zostały same na placu wojny, do której tak parły w lipcu 1914 r.
Dokończenie na str. 11/II
Do Niepodległej – październik 1918 rok
Dokończenie ze str. 10/I
Co działo się na ziemiach polskich? Należy zacząć od okupacji austro-węgierskiej. 15 października 1918 r. Austriacy przekazali władzę na terenie swej okupacji władzom polskim. 19 października 1918 r. Austro-Węgry przyznały, że w nowym państwie austriackim nie ma miejsca na część polską, 24 października 1918 r. polscy żołnierze z armii austro-węgierskiej obsadzili teren Galicji i byłego generał gubernatorstwa lubelskiego, 30 października 1918 r. Polacy przejęli pod swoją administrację te tereny.
Tymczasem okupacja niemiecka trzymała się mocno. Co prawda generał gubernator warszawski generał pułkownik Hans Hartwig von Beseler pozwolił w dniu 7 października 1918 r. na proklamację Rady Regencyjnej „utworzenia niepodległego państwa obejmującego wszystkie ziemie z dostępem do morza”, ale było to jedynie powtórzenie punktu 13. deklaracji prezydenta USA Woodrowa Wilsona z 5 stycznia 1918 r. , a 29 października 1918 r. generał gubernator warszawski przekazał władzę nad tworzonym od miesiąca wojskiem polskim Radzie Regencyjnej i feldmarszałkowi porucznikowi Tadeuszowi Rozwadowskiemu.
Jak sytuowała się Częstochowa w tych przełomowych chwilach? W dniu 10 października 1918 r., o godz. 18.00 zwołano posiedzenie Rady miasta Częstochowy. Jednym z punktów było omówienie sprawy zamykania sklepów o godz. 18.00. W tym momencie zgasły lampy elektryczne, posiedzenie odroczono, „nie wyczerpawszy ani jednego punktu porządku obrad”. W związku z deklaracją Rady Regencyjnej z 7 października 1918 r. w Częstochowie, 17 października 1918 r. obchodzono święto Niezawisłości i Zjednoczenia Ziem Polski. Miasto udekorowano we flagi biało-czerwone. O 10.00 odbyła się Msza na Jasnej Górze, którą odprawiał ks. biskup nominat lubelski Marian Fulman, proboszcz parafii św. Zygmunta w Częstochowie. Wykonano hymny narodowe „Boże coś Polskę” i „Jeszcze Polska nie zginęła” oraz hymn dziękczynny „Te deum laudamus”. Było to miłe, patriotyczne święto, w okupowanej przez Niemców Częstochowie. Wreszcie 19 października 1918 r. odbyło się posiedzenie Rady Miejskiej Częstochowy. Odesłano do komisji do spraw ogólnych propozycję zamykania sklepów o godz. 19.00, wyasygnowano 90 000 marek polskich na kąpiele i dezynfekcję, ustanowiono przymus szkolny od 1 listopada 1918 r. dla dzieci powyżej 7. roku życia, uwzględniono petycję nauczycieli w sprawie otrzymywania mąki i cukru na równi z urzędnikami miejskimi, wystąpiono o kredyt w wysokości 10 000 marek polskich na budowę ambulatorium miejskiego, wykonano należności kwaterunkowe za wynajem mieszkań prywatnych dla żołnierzy niemieckich, przejęto przez miasto szkoły elementarne prowadzone dotychczas przez Towarzystwo Opieki Szkolnej, zwiększono dotację z 6000 marek polskich na 8401 marek polskich na opalanie szkół, uchwalono uporządkowanie kosztem 17 000 marek polskich ul. Stodolnianą.
Jak wyglądała sytuacja w Królestwie Polskim 31 października 1918 r.? Habsburskie Cesarstwo Austro-Węgierskie istniejące jeszcze od czasów średniowiecza, czyli od marca 1452 r. jako Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego uległo likwidacji. Władzę w Galicji i generał gubernatorstwie lubelskim (dotychczas okupowanym przez Austro-Węgry) miała przejąć Rada Regencyjna z okupowanej przez Niemców Warszawy. Tymczasem Niemcy w swojej okupacji trzymali się mocno. Przykładem tego było zamknięcie w Warszawie, 16 października 1918 r. „Nowej Gazety” za „nietrzymanie się zarządzeń cenzuralnych”. Cenzura od 13 października 1918 r. dotyczyła: „informacji w sprawach wojskowych, władz okupacyjnych ich zarządzeń i z tego powodu przedsiębranych środków, spraw dotyczących w jakikolwiek sposób interesów państwa niemieckiego, państw związkowych oraz sprzymierzonych”.
Podsumowując, pod koniec października 1918 r. Cesarstwo Niemieckie zostało na placu Wielkiej Wojny sami. Pozostało tylko pytanie: jak i kiedy skończy się okupacja niemiecka w północnej części Królestwa Polskiego. I kiedy wróci z więzienia w Magdeburgu Komendant Józef Piłsudski, o którego uwolnienie Rada Regencyjna starała się od 9 października 1918 r., a Niemcy początkowo, traktowali tę prośbę z niedowierzaniem.
Fot.
13 października 1918 roku w prasie pisano o konieczności uwolnienia Marszałka Józefa Piłsudskiego
Robert Sikorski