Poprzednio przybliżyliśmy nieco język Częstocha, czyli mowę zachodnich Słowian – zarówno północnych, jak i południowych – którą posługiwali się oni w XI wieku, przejdźmy teraz zatem do antroponimii, to znaczy działu nauki o nazwach (onomastyki), badającego pochodzenie, etymologię i formy imion oraz nazwisk. Stwierdźmy przy tym od razu, że język którym piszemy nasze szkice o Częstochu nie jest – podkreślmy niestety to z żalem – mową, z której on sam by cokolwiek zrozumiał. Częstoch z tych rozważań o sobie nic by nie pojął, bowiem współczesna polszczyzna, zwłaszcza język literacki (a w nim tzw. wysoki, czyli książkowy) oraz żargon naukowy, pełne są słów obcych, szczególnie łacińskich i greckich. Z tym zastrzeżeniem – i z obietnicą, że kiedyś jeszcze coś o nim, ale w języku dlań zrozumiałym napiszemy – przystąpmy wobec tego do analizy jego imienia.
Poprzednio przybliżyliśmy nieco język Częstocha, czyli mowę zachodnich Słowian – zarówno północnych, jak i południowych – którą posługiwali się oni w XI wieku, przejdźmy teraz zatem do antroponimii, to znaczy działu nauki o nazwach (onomastyki), badającego pochodzenie, etymologię i formy imion oraz nazwisk. Stwierdźmy przy tym od razu, że język którym piszemy nasze szkice o Częstochu nie jest – podkreślmy niestety to z żalem – mową, z której on sam by cokolwiek zrozumiał. Częstoch z tych rozważań o sobie nic by nie pojął, bowiem współczesna polszczyzna, zwłaszcza język literacki (a w nim tzw. wysoki, czyli książkowy) oraz żargon naukowy, pełne są słów obcych, szczególnie łacińskich i greckich. Z tym zastrzeżeniem – i z obietnicą, że kiedyś jeszcze coś o nim, ale w języku dlań zrozumiałym napiszemy – przystąpmy wobec tego do analizy jego imienia.
Pochodzenie nazwy „Częstoch” można objaśniać na trzy sposoby, mianowicie, że wywodzi się ona od słowa: 1) „cześć”, bądź też „uczta”, albo od 2) „część”, albo wreszcie od słowa 3) „często”. Jeśli chodzi o pierwszą możliwość, to – jak wskazano – mamy dwie drogi do wyboru. „Cześć” – czyli honor, uszanowanie, poważanie, dobre imię, sława i chwała – jest jednak źródłosłowem mało prawdopodobnym. Od tego słowa pochodzą takie wyrazy, jak „poczciwy”, „uczciwy”, „częściwy” (czyli pełen czci, uszanowania, godny), „czesny” lub „częsny” (czyli czcigodny, zacny, cny), oraz imiona Czech i Cztan. Jest wprawdzie zdrobniała forma „czestka”, oznaczająca niewielką cześć – i ta może wprowadzić nas w błąd – ale, jak zobaczymy później, nie ma ona w istocie źródłowego związku z Częstochem. Dodajmy, że po kaszubsku „cześć” piszemy „czesc”, po słowińsku czyli w dialekcie północnokaszubskim „cziesc” lub „cziesnösc”, po połabsku „cest”, po słoweńsku (kraińsku) „czast”, zaś w lechickim dialekcie wschodniosłowackim „czest”. Formy imion wywodzące się z tego źródłosłowu nie wykazują zatem podobieństw z rozwojem imienia Częstoch, np. dziś – wedle tego założenia – powinniśmy mieć po słowińsku Cziestoch, a mamy Cząstöch (dla uproszczenia będę w tych uwagach stosował pisownię polską, zaznaczając jedynie przegłos: ä, ë, ö lub ü). W związku ze słowem „czesne” (zapłata, wynagrodzenie, honorarium) oraz „poczesność” (zaszczyt, honor, cześć), mamy za to nazwę miejscowości Poczesna – osadę więc poczesną, czyli czcigodną i sławną, o ile oczywiście wyraz ten nie wskazuje miejsca w którym pobiera się opłaty.
Jak zaznaczyliśmy, pierwszy źródłosłów obejmuje również słowo „uczta”, co nie jest może oczywiste, wymaga zatem pewnego wyjaśnienia. Mianowicie, wyraz „uczta” także wywodzi się od słowa „cześć”, mamy bowiem prasłowiańskie „czta” oznaczające biesiadę, gościnę i gody, skąd właśnie „u-czta”, oraz wspomniane imię Cztan. Dawniej bowiem okazywano cześć przede wszystkim zaszczytnie kogoś podejmując, ugaszczając, częstując, czyli innymi słowy wydając ucztę na czyjąś cześć. Stąd posiadamy również takie określenia, jak „częstować” (dawniej „czestować”) czyli ugaszczać, podejmować kogoś, biesiadować, komplementować, schlebiać, dalej „częstownik” czyli gospodarz, gościciel, pan domu, oraz „częstosz” czyli ugaszczany, biesiadnik, ucztujący. W językach zachodniosłowiańskich grupy południowej na tych ostatnich mówi się jednak raczej „sztanownik” (cztanownik, czyli częstownik), oraz „sztan” (cztan, czyli częstosz). A zatem imiona Częstosz i Cztan znaczyłyby właściwie to samo, z tym że Cztan byłby raczej zacnym gościem, wyjątkowym, a Częstosz stałym gościem, częstym współbiesiadnikiem. Natomiast rzadkim, ale także spotykanym imieniem nadawanym znanym i szczodrym gościcielom, jest Częstogost, to jest ten, który często przyjmuje gości, wydaje uczty, czyli właśnie ugaszcza.
Od formy Częstosz mamy wobec tego również zgrubienie: Częstoch, czyli ten, co dużo biesiaduje, lubi ucztować, balować – oczywiście na koszt częstownika. Mimo, że imię to wywodzi się od słowa „cześć”, nie jest ono jednak jak widać zbyt pochlebne, oznacza bowiem na swój sposób kogoś w rodzaju bibosza, obżartucha, imprezowicza. Stąd nie było to ani imię kasztelańskie, ani nawet burgrabiowskie (oficerskie), a też etymologia owa z formalnych ponadto względów nie pasuje do naszego Częstocha. W kaszubskim mamy bowiem obecnie formę Cząstoch, wedle tej natomiast etymologii powinna ona brzmieć raczej Czestoch. Także po słowińsku nie brzmi ona dziś Czestöch (czyli od słowa „czta”), lecz tak jak zaznaczyliśmy to już powyżej – Cząstöch.
Drugą możliwością jest wywodzenie imienia Częstocha z wyrazu „część”, a zatem od staropolskiego rdzenia słowotwórczego „czest” (z jerem miękkim na końcu). „Część” to nie tylko kawałek, element składowy czegoś, składnik jakiejś całości, ale także w dawnej polszczyźnie wyraz oznaczający: majątek, udział, posiadłość (czyli statek), w ogóle pewną własność, a stąd dobry los, powodzenie, fortunę i dostatek. Po kaszubsku słowo „cząsc” – czyli część – oznacza również żonę. Po góralsku natomiast „część” to także zapłata bacowska dla juhasów. Od tego rdzenia wywodzą się nadto takie wyrazy jak: „cząstka” i „ucząstek”, „częstnik” (czyli uczestnik), „uczestnictwo”, „cześnik”, oraz „szczęście”, bowiem etymologicznie ten ostatni wyraz oznacza po prostu posiadanie pewnego majątku.
W językach południowosłowiańskich, jak na przykład w chorwackim i serbskim, mamy ponadto słowo „cześnica”, oznaczające chleb świąteczny (którym łamią się bliscy), a więc w pewnym sensie opłatek. Prócz tego, tamtejsze słowo „częstica” oznacza komunię świętą, hostię, czyli Eucharystię. Dawniej w językach słowiańskich występował także wyraz „częściować”, to jest dzielić na kawałki, używany jeszcze dzisiaj w dialekcie górnołużyckim. Gdyby zatem imię Częstoch utworzone było od tego rdzenia, to powinniśmy w nim dodać „n”, musiałoby ono w takim razie mieć postać: Częstnoch. Jeśli bowiem dotyczy coś części, to po staropolsku mówimy „częstny” lub „częstno”, po kaszubsku zaś „cząstno” – mielibyśmy więc tam dzisiaj Cząstnocha, a nie Cząstocha. Jak zatem widać, Częstoch nie wywodzi się również z tego źródłosłowu – zbadajmy więc następny.
Trzecia, ostatnia możliwość, wiąże etymologicznie pochodzenie imienia Częstoch z wyrazem „często”, wywodzi je zatem od staropolskiego rdzenia „czest” (lecz tym razem z jerem twardym na końcu). „Częsty” znaczy tyle, co wieloczęściowy, wielokrotny, oraz gęsty. Stąd mamy również takie wyrazy jak „uczęszczać” (czyli odwiedzać, bywać gdzieś często), „częstość”, „częstotliwość”, „częstokroć” i tym podobne. Po kaszubsku jest forma „cząsto”, po słowińsku „cząstö”, po połabsku „castü”, po wschodniosłowacku czyli południowolechicku „czesto”, po zachodniosłowacku czyli po bratysławsku „czasto”, po czesku tak samo i wreszcie po słoweńsku czyli w dialekcie kraińskim „często”.
W językach południowosłowiańskich używane jest ponadto bardzo ciekawe słowo „częstina”. Oznacza ono coś gęstego, gęstwinę, gąszcz – a zatem nazwa miejscowa Częstina znaczy dokładnie to samo co nasz Gąszczyk. Nieprawdopodobnie więc zbiegły się tutaj ścieżki etymologiczne z historycznymi szlakami dziejów tych okolic – Częstoch faktycznie był bowiem związany niegdyś z grodem na Gąszczyku. W mowie staropolskiej używany był również czasownik „częścić”, w dwu znaczeniach: czynić coś często, czyli wielokrotnie lub w krótkich odstępach czasu, oraz uczęszczać, czyli często gdzieś bywać. W kaszubskim nadal mówi się „czascëc”, zatem często u kogoś być. „Czastit” w tym znaczeniu mamy także zachowane w niektórych gwarach czeskich i słowackich.
A zatem, jeśli przyjąć, że imię Częstoch – wprost i dosłownie – pochodzi z tego źródłosłowu, oznaczałoby ono wówczas kogoś, kto albo często coś czyni, albo też bywa gdzieś często, czyli stale odwiedza jakieś miejsce. Ponieważ to pierwsze znaczenie jest zbyt ogólne, abstrakcyjne i właściwie nic nam o danej osobie nie mówi, pozostaje więc tylko drugie. Częstoch to zatem wielokrotny, stały i regularny gdzieś bywalec. Z kontekstu, czyli z funkcji jaką nasz Częstoch pełnił – a zatem strażnika traktu i kasztelańskiego zwiadowcy – wiemy już oczywiście, że często musiał on, składając swe raporty, bywać w grodzie na Gąszczyku. Jest wprawdzie jeszcze inna możliwość interpretacji omawianego przydomka. Jeśli bowiem wyraz „często” oznaczał również coś gęstego, to Częstoch mógł mieć po prostu gęste włosy, czyli gęstą, bujną czuprynę.
Przyjmijmy jednak, jako bardziej pewne i typowe, pierwsze znaczenie. Ten źródłosłów Częstocha znacznie lepiej pasuje do zachowanych form jego imienia w różnych językach słowiańskich. Po polsku mamy bowiem „Częstoch”, po kaszubsku „Cząstoch”, po słowińsku „Cząstöch”, po połabsku „Castüch”, po wschodniosłowacku „Czestoch”, po czesku i w stołecznym języku słowackim „Czastoch”, oraz po słoweńsku czyli w dialekcie kraińskim „Częstoch”. Zatem Częstoch (z jerem miękkim) i Częstoch (z jerem twardym), mimo, że dziś tej różnicy w pisowni nie widać i prawie już w naszej mowie nie słychać, to jednak dwa zupełnie różne Częstochy, z których tylko jeden, ten drugi, jest prawdziwy.
Foto:
Poczesna – kościół św. Jana Chrzciciela
ADAM KRÓLIKOWSKI