Miał dwie pasje ściśle ze sobą splecione: wojskowość oraz historię, ze szczególnym uwzględnieniem polskich powstań niepodległościowych. Znany w okresie międzywojennym, dziś niestety nieco zapomniany. Walczył o niepodległość w szeregach Legionów Polskich, wypracował ogromny dorobek naukowy, a także przekazał ważną wiedzę wielu swoim słuchaczom, wychowankom, uczniom i podkomendnym. Kim był Wacław Tokarz?
Młodość – edukacja i kariera naukowa
Urodził się w Częstochowie 7 czerwca 1873, jego ojciec pracował przy budowie kolei warszawsko-wiedeńskiej jako inżynier budowy dróg i mostów. Wacław ukończywszy szkołę elementarną, poszedł do rosyjskiego wówczas gimnazjum w Częstochowie (późniejszego Liceum im. H. Sienkiewicza). W roku szkolnym 1890/91 założył tajne kółko samokształceniowe, które bardzo prężnie działało: skupiało się na zgłębianiu tematyki historii polskich powstań i przy użyciu hektografu (rodzaj powielacza) regularnie w cyklu miesięcznym wydawało pokaźny periodyk. Tam publikował swoje pierwsze prace: powieść historyczną o akcji rozgrywającej się podczas powstania styczniowego, oraz o bitwie pod Stoczkiem (powstanie listopadowe). Pod wpływem wycieczki do Krakowa zdecydował się studiować w tym mieście.
W 1892 zdał maturę i jak postanowił podjął studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po 2 latach zmienił kierunek na chemię, ale uczulenie na odczynniki chemiczne spowodowało powrót do poprzedniego kierunku po 4 kolejnych latach. W czasie tym publikował na łamach warszawskiego „Głosu” analizy dotyczące spraw gospodarczych regionu częstochowskiego („Stosunki fabryczne w Częstochowie” 1896) – produkcji przemysłowej, rolnej, działalności usługowej itp. Doktoryzował się w 1902 pracą pt. „Ze studiów nad sejmem walnym za Zygmunta Augusta” pod kierunkiem prof. Wincentego Zakrzewskiego. Jako polski patriota był w latach 1900–09 członkiem Ligi Narodowej – tajnej trójzaborowej organizacji politycznej, działającej w latach 1893–1928, będącej ośrodkiem dyspozycyjnym ruchu narodowo-demokratycznego.
W 1906 habilitował się nagrodzoną przez Akademię Umiejętności pracą pt. „Ostatnie lata Hugona Kołłątaja” (opublikowanej rok wcześniej). W tym czasie też nauczał historię w gimnazjum żeńskim im. H. Kaplińskiej w Krakowie. Wykładał przez pewien czas historię w Akademii Sztuk Pięknych. W 1908 roku wyjechał na stypendium do Paryża i po powrocie został profesorem nadzwyczajnym historii powszechnej i austriackiej, a w rok później profesorem zwyczajnym tych przedmiotów. W 1911 roku ukończył, poprzedzoną wnikliwym przejrzeniem archiwów moskiewskich, pracę pt. „Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku”. Praca ta wskazuje na skupienie zainteresowań Wacława Tokarza wokół tematu polskich powstań narodowych.
Wiek średni – rodzina i służba w wojsku
W 1909 wziął ślub w kościele pw. Św. Zygmunta w Częstochowie z Ryszardą Mioduszewską (1882–1941), pochodzącą także z Częstochowy działaczką niepodległościową (odznaczoną Medalem Niepodległości w 1938). Z tego związku przyszło na świat dwoje potomstwa: Stanisława (1911–2000, historyk, prawnik, bibliotekarz, odznaczona m.in. Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem X-lecia Polski Ludowej i in. ), Wacław-junior (1913–2001, architekt, oficer kawalerzysta 3. Pułku Strzelców Konnych, odznaczony Virtuti Militari).
Jednocześnie z pracą pedagogiczną rozwinął ożywioną działalność publicystyczną, wydając kilka ważnych dzieł z najnowszej historii Polski, dotyczących warunków ekonomicznych w Galicji, insurekcji kościuszkowskiej i powstania styczniowego. Pod jego kierunkiem pisał pracę o Dionizym Czachowskim, jednym z dowódców powstania styczniowego, inny częstochowianin – młody poeta legionowy i historyk Stanisław Długosz. Obydwaj panowie z pewnością znaleźli wspólny język ze względu na patriotyzm i zbliżone zainteresowania tematyką powstańczą oraz wojskową, a także wziąwszy pod uwagę podobne pochodzenie – ojciec Stanisława także budował kolej warszawsko-wiedeńską. Podkreślić koniecznie należy, że Tokarz nie zerwał kontaktów z Częstochową – utrzymywał je zarówno z nauczycielami, jak i uczniami swej dawnej szkoły; opiekował się studentami pochodzącymi z Częstochowy. Wziął pod swoją pieczę także Koło Krajoznawcze przy Gimnazjum im. Sienkiewicza, które zajmowało się zbieraniem materiałów etnograficznych, publikowanych w „Ziemi Częstochowskiej” w 1918 roku.
Jako wykładowca historii miał kontakty z środowiskiem młodych ludzi zaangażowanych w działalność niepodległościową – ruchem strzeleckim, został nawet prezesem koła Drugiej Krakowskiej Drużyny Strzeleckiej oraz współtworzył Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.
28 lipca 1914 wybuchła pierwsza wojna światowa. Na wieść o tym przerwał wakacje w Zakopanem i pozostawiając tam rodzinę zaciągnął się do Legionów Polskich. Uczestniczył w wymarszu swojej formacji na terytorium Królestwa Polskiego, czyli zaboru rosyjskiego. Uprzednio jeszcze uczestniczył w przygotowaniu odezwy do krakowskich mieszczan o datki na wojsko, oraz „pozyskał” do posługi duszpasterskiej dla swojego oddziału w charakterze kapelana o. Kosmę Lenczowskiego, kapucyna.
1 września tego samego roku zakończył swą służbę polową ze względu na zły stan zdrowia i wyczerpanie forsownym marszem – pamiętajmy, że nie był już młodzieńcem. Jego talenty zostały wykorzystane dla sprawy niepodległościowej w pracy w Departamencie Wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), pełnił w nim zadania referenta intendentury, prowiantury i kwaterunku. Został awansowany na zastępcę szefa departamentu Wojskowego NKN, którym był świeżo awansowany na podpułkownika Władysław Sikorski. Ze względu na intrygi i ataki środowiska Piłsudskiego na NKN podał się do dymisji i na krótko wrócił w szeregi Legionów.
W lipcu 1915 został aspirantem oficerskim w 1 batalionie uzupełniającym I Brygady Legionów w Gorzkowicach koło Piotrkowa Trybunalskiego, po kilku dniach jednak zapadł na czerwonkę i trafił do piotrkowskiego szpitala, następnie leczony był aż w Opawie. Żona z bratem Bolesławem (też absolwentem „Sienkiewicza”), lekarzem, przybyli doń niezwłocznie i swą troskliwą opieką uratowali mu życie. Bardzo wówczas podupadł na zdrowiu, po 2-miesięcznej rekonwalescencji wrócił do Krakowa. Podjął się obowiązków wykładowcy na kursach Szkoły Podchorążych Liniowych w Kamieńsku, następnie w Kozienicach, jednocześnie będąc uczniem dwumiesięcznego kursu. W uznaniu poziomu wykładów przyznano mu stopień plutonowego. Nie pozostał jednak w wojsku, wrócił na rok na UJ. We wrześniu 1917 zaproponowano mu pracę w Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu, co oznaczało powrót do munduru. W czasie tym nie zaniechał pracy naukowo-publicystycznej: opracował „Legiony na polu walki” (1915) i „Armię Królestwa Polskiego 1815-30” (1917).
Po zakończeniu wojny pozostał w wojsku. W 1920 został mianowany porucznikiem, a krótko potem kapitanem. Praca dla wojska zaabsorbowała go tak bardzo że w tym samym roku ostatecznie zrezygnował z pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pełnił dalszą służbę na stanowisku kierownika Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, pozostając oficerem nadetatowym 14. Pułku Piechoty. Redagował periodyki: „Biblioteczkę Legionisty” (publikowano tu wspomnienia z historii wojskowości) i „Bellonę” (miesięcznik dla kadry oficerskiej odradzającego się wojska polskiego), „Wiarus” (tygodnik dla szeregowych żołnierzy). 14 kwietnia 1921 jako urzędnik wojskowy V rangi został przeniesiony do służby naukowo-oświatowej w stopniu pułkownika służby naukowo-oświatowej. Po zniesieniu tejże służby został przeniesiony do korpusu oficerów piechoty. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu pułkownika ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 i 134. lokatą w korpusie oficerów zawodowych piechoty. Z tego okresu pochodzą prace pt. „Bitwa pod Ostrołęką” (1922) i „Sprzysiężenie Piotra Wysockiego i noc listopadowa” (1925).
Jesień życia – Uniwersytet Warszawski
Ostatnim znaczącym zadaniem Tokarza w wojsku był udział w pracach komisji badającej zarzuty marszałka Piłsudskiego wobec Wojskowego Biura Historycznego, dotyczącego rzekomego niszczenia i fałszowania dokumentów dotyczących wojny polsko-bolszewickiej 1920. Powołany został do tego zadania przez ówczesnego ministra Sikorskiego, w toku swej pracy: przesłuchań świadków i lektury licznych tomów akt doszedł do wnioski że zarzuty są nieuzasadnione. Ze względu na ten wniosek, przynależność do założonego przez Sikorskiego „Związku Honor i Ojczyzna” oraz silnych antagonizmów pomiędzy Piłsudskim a Sikorskim, po wygranym przez Marszałka przewrocie majowym w 1926 został usunięty z wojska i przeniesiony w stan spoczynku.
W 1928 roku wygłosił inauguracyjny wykład na Uniwersytecie Warszawskim i tam rozpoczął wykłady z nowożytnej historii Polski. Jednocześnie prowadził dalsze badania nad insurekcją kościuszkowską oraz powstaniem listopadowym i publikował wyniki swojej pracy. Jedną z ostatnich jego prac były „Pomniki Prawa Rzeczypospolitej Krakowskiej 1815–1848”. Zbierał też materiały dotyczące Konfederacji Targowickiej, ale tego tematu już nie zdążył opracować. Zmarł 3 maja 1937 roku i pochowany został 4 dni później na cmentarzu powązkowskim w Warszawie. Żona zmarła w 1941 i została pochowana w tym samym rodzinnym grobowcu. Tam też spoczywają ich dzieci. Wacław Tokarz w ciągu swojego życia odznaczony został następującymi orderami i odznaczeniami: Krzyż Walecznych, Kawaler Legii Honorowej, Oficer Legii Honorowej, Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Niepodległości.
Maciej Świerzy