W bezpośredniej bliskości Ostrów nad Okszą w powiecie kłobuckim znajduje się przysiółek Mazówki, gdzie 3 października 1863 miała miejsce bitwa Powstańców Styczniowych z rosyjskim okupantem. Jaka była jej geneza?
Otóż po klęsce dowodzonej przez generała Edmunda Taczanowskiego Kaliskiej Brygady Kawalerii Narodowej 29 sierpnia 1863 pod Kruszyną, naczelnikiem wojennym województwa kaliskiego został pułkownik Franciszek Kopernicki, dnia 7 września tegoż roku (o samej bitwie pod Kruszyną pisaliśmy w numerze 7/1354 z dnia 15.02.2018). Dowódca ten zdecydował zreorganizować podległe mu wojska powstańcze na zasadzie terytorialnej, aby na każdy powiat przypadał 1 pluton żołnierzy. Na koniec września mógł doliczyć się już 2000 żołnierzy pod bronią. Celem takiego działania miało być rozproszenie wojsk nieprzyjaciela, aby ułatwić jego zniszczenie.
Zarówno ówczesny polski powstańczy Rząd Narodowy, jak i Rosjanie starali się pozyskać dla swojej sprawy przychylność polskich chłopów. Ci drudzy po to właśnie stworzyli straże wiejskie pod dowództwem sołtysów i wójtów, które miały aresztować powstańców i oddać ich władzom zaborczym. W tym celu uzbrojono straż w Dźbowie, rozdając broń 12 chłopom. Dowiedziawszy się o tym płk Kopernicki rozkazał dwóm komendantom oddziałów w powiecie wieluńskim, por. Konstantemu Kraszewskiemu i kpt. Janowi Przybyłowiczowi odebranie tejże broni chłopom. Udali się oni na miejsce 26 września. Sześciu „strażników” oddało broń, pozostali zaczęli się ostrzeliwać. Dwóch z nich zginęło w następstwie tej strzelaniny, pozostali 4 zostali skazani na śmierć przez sąd polowy i powieszeni, a ich domy spalono. Sześciu, którzy bez oporu oddali broń, zabrano w lasy wieluńskie i osądzono w okolicy Łudzina. Wszyscy zostali przez Kopernickiego ułaskawieni, dwaj wstąpili do oddziału powstańczego, już tydzień później walczyli pod Mazówkami. Pozostali czterej złożyli przysięgę, że nie będą więcej przyjmować broni od Moskali. Oddziały Przybyłowicza i Kraszewskiego udały się do Działoszyna, gdzie pobrały podatek narodowy. Następnie 3 października oba plutony w liczbie 70 żołnierzy zatrzymały się na spoczynek w lesie pod Mazówkami. Tam zostały otoczone przez przeważające siły nieprzyjaciela pod dowództwem płk. Pisanko. Pomimo długotrwałej i rozpaczliwej obrony oddziały zostały w rezultacie rozbite. Rosjanie swoim barbarzyńskim zwyczajem dobili rannych Powstańców, oszczędzając jedynie 2 dowódców, w tym rannego por. Kraszewskiego oraz szeregowca Rosjanina Kondratienkę z witebskiego pułku po to (alternatywna pisownia nazwiska „Kondrateńko”), aby 12 października powiesić ich w Dźbowie.
Zgodnie z zapisem kronikarza wsi Ostrowy w okresie XX-lecia międzywojennego Ignacego Dobosza, zginęło 13 Powstańców, których pochowano na cmentarzu w pobliskim Miedźnie. Świadkami spisanego aktu zgonu byli: wójt Miedźna Michał Musiał oraz sołtys Ostrów Fabian Jarzębski. Ustalono tożsamość 9 Powstańców. Byli nimi: Władysław Buchwald z Rudy k. Wielunia, Jan Dabioch z Dźbowa, Wawrzyniec Jędrzejewski z Kamyka, Józef Kamulski z Połamańca, Julian Konarski z Krzepic, Feliks Kubicki też z Krzepic, Aleksander Mazurkiewicz i Józef Zawada – obaj z Kłobucka, Teofil Zwoliński z Krzepic.
Warto mieć na uwadze, że opisana bitwa w historiografii funkcjonuje często pod następującymi określeniami: „bitwa pod Kocinem” lub „bitwa pod Ostrowami”.
Pomimo tej klęski Powstanie trwało nadal i partyzanckie walki były kontynuowane. Jeszcze w tym samym miesiącu stoczono potyczkę w okolicach Krzepic; 14 października rozbito też posterunek straży granicznej w Praszce. Po tej akcji ścigani przez wroga Powstańcy uciekali w 2 kierunkach Rudnik (Wieluńskich) i Skomlina, gdzie pod nimi załamał się mostek na rzece. 20 żołnierzy wówczas zginęło…
Ze względu na nadejście ostrej zimy aktywność bojowa pozostałych przy życiu Powstańców została wstrzymana, wznowiono ją na wiosnę, ale już na znacznie mniejszą skalę, podobnie jak w innych regionach. Powstanie powoli acz nieuchronnie chyliło się ku upadkowi…
Maciej Świerzy
Bibliografia:
- Powstanie Styczniowe w regionie częstochowskim i w województwie kaliskim (1863–1864), red. naukowa M. Trąbski, N. Morawiec, R. W. Szwed, Częstochowa 2014.
Fot. 1
Pamiątkowy kamień na polu bitwy pod Mazówkami
Fot (zdjęcie główne)
Krzyż ufundowano staraniem mieszkańców sołectwa Ostrowy oraz wójta i radnych gminy Miedźno dla upamiętnienia bitwy z okresu Powstania Styczniowego stoczonej pod Mazówkami 2 października 1863 r. w roku jubileuszowym stulecia odzyskania niepodległości Polski