O tajemniczych dzwonach słyszałem wielokrotnie. Przed laty, jako dziecko, pamiętam jak dorośli opowiadali o niezwykłych inskrypcjach (runach lub znakach) które się na nich znajdują, dorosłym opowiadali za ich dzieciństwa inni starsi i tak od wieków.
Tajemnicy dodaje fakt, że dzwony były badane kilkakrotnie (bez zadawalających rezultatów) w okresie międzywojennym i po zakończeniu II wojny światowej, informacje te potwierdzają noty znajdujące się w archiwum parafialnym tutejszego kościoła. Jak na ironię, właśnie kłopoty w rozczytaniu znaków uratowały te dzwony przed zniszczeniem tak w czasie I, jak i II wojny światowej.
W lipcu 2003 r. w czasie przeglądania dokumentów w archiwum parafialnym. Odnalazłem 2 karty z narysowanymi inskrypcjami.
W inwentarzu mienia parafii przygotowanym w 1945 roku pt. “Dane do archiwum diecezjalnego” przez ks. Wdowickiego wyczytałem: “Dzwony pochodzą z trzynastego wieku, jak twierdzą parafianie i Hrabiowie Raczyńscy, napisy są niezrozumiałe, chociaż czytelne. Napisy były już parę razy przepisywane i fotografowane przez profesorów Uniwersytetu Poznańskiego. W czasie zeszłej i ostatniej wojny dzięki swej starożytności, zostały uratowane. Nie ma żadnych dokumentów kto je sprawił, konsekrował.” Rozpocząłem więc poszukiwanie materiałów przybliżających mnie do historii dzwonów i ukrytej na nich “tajemnicy”.
W aktach Kurii Archidiecezji Częstochowskiej, w kartotece parafii św. J. Chrzciciela w Złotym Potoku odnalazłem informacje: “2 dzwony z 13 wieku, mają czytelne napisy, ale nie zrozumiałe, nie łacina, nie grecki (…)”.
W dokumentach powizytacyjnych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowskie najstarsza zachowana wzmianka o Potockich dzwonach pochodzi z roku 1602.
AVCap.20,s.141 [1602] “Dzwonnica drewniana, w miejscu osobnym, dwa dzwony ma w niej umocowane, trzeci sygnaturka w wieżyczce kościoła”. Kolejne sprawozdania wymieniają dzwony w latach 1711, 1739, 1763, 1782.
AV 17, k.34 [1711] “Dzwonnica ma (zawiera) dwa dzwony konsekrowane.”, AV 26, s. 69 [1739] “Dzwonnica na cmentarzu od wschodu, drewniana, zniszczona tak gdy chodzi o ściany, jak i dach, wymaga naprawy; w niej są dwa dzwony pobłogosławione”; AV 48,s.212 [1763] “Dzwonnica na cmentarzu od strony wschodniej, drewniana, pokryta gontem ale wymaga naprawy, ściany ma obite łatami (drewnianymi), w niej są dwa duże dzwony konsekrowane”; AV 53, s.308 [1782] “Dzwonnica stara (…) drewniana dobrze opatrzona pod dachem, gontami pokryta, na wierzchu jest gałka i krzyż żelazny wyzłocony, w tej dzwonów dwa”;.
Na jednym z dzwonów w Złotym Potoku znajduje się 6 krzyży greckich, każdy z 4 kulkami pomiędzy ramionami, zbadałem miejsca ich występowania.
Najliczniej krzyże te występują na denarach 1-2. Denary Mieszka I (966-992), 3-6. Denary Bolesława Chrobrego (992-1025), 12-13 Denary Bolesława Krzywoustego (1102-1138)
Krzyż grecki występuje również na portalu kościoła pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Czerwińsku z XII w. oraz przy portalu kościoła w pw. Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu wybudowany na przełomie XII i XIII w.
Kolejnym etapem prowadzonych przez mnie poszukiwań było wykonanie serii zdjęć znaków na dzwonach, oraz wykonanie odlewów inskrypcji (na zdjęciu fragmenty odlewów):
Zebrane zdjęcia i odlewy przekształciłem w mapy wektorowe, które znacznie ułatwiły rozczytanie inskrypcji na Potockich dzwonach.
Następnie podjąłem udaną próbę rozczytania inskrypcji na dzwonach.
Sposób rozczytywania znaków na dzwonach.
Aby ułatwić rozróżnianie 2 dzwonów nazwałem je roboczo:
“Piotr” – dzwon posiadający znaki w kształcie krzyży greckich, między ramionami których znajdują się po 4 kropki, całość wpisana w 6 czworokątów.
“Maria” – dzwon posiadający w zespole znaków wyrazy “maria l m i m”.
Napisy na dzwonie “Maria” tworzą wyrazy “JOECUS CRICEUS MARIA I MIM” (poniżej).
Zdaniem dr Mieczysława Rokosza z Zakładu Nauk Pomocniczych Uniwersytetu Jagiellońskiego powyższy napis to Jezus Chrystus, Maria i pierwsze litery czterech ewangelistów: Łukasza, Mateusza, Jana i Marka.
Znalazłem sposób rozczytania inskrypcji na drugim dzwonie. Napis na dzwonie “Piotr” to lustrzane odbicie liter. Napis należy czytać od prawej do lewej, a na przedstawionym rysunku, dodatkowo od dołu do góry. Inskrypcja brzmi: O rex glorie veni in pace, ave Maria. dr Mieczysław Rokosz tłumaczy ją: O królu chwały, przyjdź w pokoju, zdrowaś Maria.
Zdaniem dr Mieczysława Rokosza inskrypcje na Złotopotockich dzwonach to minuskuła gotycka, która pojawiła się w drugiej połowie XIV wieku, a prymitywny krój liter oraz ich odwrócenie zapewne wynikło stąd, że modelator był człowiekiem niepiśmiennym.
Według p. Jadwigi Borowskiej-Antoniewicz, częstochowskiego konserwatora, zabytków “jeden z dzwonów może być nawet z początku XV w.”. Jeżeli tak, to Potockie dzwony mogą być najstarszymi w regionie.
“W naszym regionie – przynajmniej do tej pory – za najstarszy uchodził dzwon z Sadowa pod Koszęcinem. Został odlany w 1486 roku w Nysie przez Matysa Sidenberga.” (Gazeta Wyborcza 25.II.2005)
KRZYSZTOF LAMPA