Nasza malownicza Jura Krakowsko-Częstochowska obfituje w krajobrazy zapierające dech w piersiach. Znana jest przede wszystkim z majestatycznych, wznoszących się na szczytach skał średniowiecznych zamków, tworzących słynny Szlak Orlich Gniazd, ale także z barwnych leśnych ostępów, kolorowych pól, meandrów rzecznych. To kolebka naszej kultury, gdzie o zabytki łatwiej niż w każdej innej części kraju. Położona pośród przepięknych pagórków porośniętych lasami, wśród malowniczych wapiennych ostańców, stwarza wrażenie harmonii pomiędzy człowiekiem i środowiskiem. Na początku drugiego tysiąclecia wzniesiono tutaj pierwsze grody obronne, które chronić miały szlaki handlowe w tworzącym się państwie piastowskim.
Olsztyn
To przede wszystkim atrakcyjne historycznie ruiny zamku królewskiego, który w XIII wieku posadowiono na skałach, jako jeden z elementów systemu obronnego Małopolski od strony Śląska. Kazimierz Wielki znacznie go rozbudował. Do dziś zachowały się zarysy wielu budowli zamku, ale najefektowniejsze są dwie wieże: okrągły stołp i kwadratowa wieża, zwana starościańską lub sołtysią. W murach zamku ożywają opowieści o wydarzeniach z jego przeszłości. Choćby XIV-wieczna historia Maćka Borkowica, wojewody poznańskiego. Miał spiskować przeciwko ostatniemu Piastowi, został także oskarżony o rozbój. Ujęty przez króla, trafił na dno wieży olsztyńskiego zamku, gdzie skonał dopiero po 40 dniach męki głodowej. Dwa stulecia później, w 1587 roku zamek oblegał pragnący polskiej korony Maksymilian Habsburg. Obroną dowodził starosta Kacper Karliński. Kiedy odmówił poddania się, Maksymilian porwał ostatniego z żyjących synów starosty i wraz z mamką wystawił przed szereg atakujących wojsk. Karliński nie zawahał się i podpalił lont armaty… Obecnie zamek jest tłem wielu imprez kulturalnych, w tym turniejów rycerskich. Zarządza nim Wspólnota Gruntowa wsi Olsztyn. Wstęp w jego mury jest płatny. Poza zamkiem, w Olsztynie warto zobaczyć kościół św. Jana Chrzciciela i ruchomą szopkę Jana Wewióra. U podnóża zamku w 2007 r. zrekonstruowano przeniesiony z Borowna, XVIII-wieczny, drewniany spichlerz dworski, w którym mieści się obecnie stylowa restauracja. Warto dodać, że gmina Olsztyn kontynuuje historyczne tradycje. Co roku latem odbywają się podzamkowe turnieje historyczne, a na przełomie listopada i grudnia odbywają się tu pokazowe hubertusowe zawody myśliwskie.
Niegowa
W tej malowniczej gminie wznosi się królewski zamek Bobolice, zbudowany przez króla Polski Kazimierza Wielkiego, najprawdopodobniej ok. 1350-1352 roku. Należał do systemu obronnego zachodniej granicy państwowej Królestwa Polskiego. Zamek był częścią fortyfikacji zwanej Orlimi Gniazdami. W czasie potopu szwedzkiego, w 1657 r., Szwedzi pod dowództwem generała Müllera mocno zniszczyli zamek, który potem zaczął popadać w ruinę. Gdy w 1683 r. król Jan III Sobieski w drodze do Krakowa – miejsca koncentracji wojsk polskich przed odsieczą wiedeńską – zatrzymał się na zamku w Bobolicach, jego orszak musiał nocować w namiocie. Pod koniec XX w., rodzina Laseckich – obecnych właścicieli zamku – podjęła się odbudowy tego zamku.
Kolejny zamek będący częścią fortyfikacji zwanej Orlimi Gniazdami to zamek w Mirowie, zbudowany w czasach Kazimierza Wielkiego, około połowy XIV w. Początkowo warownię tworzyła kamienna strażnica podległa pod zamek w Bobolicach. Zamek w Mirowie także mocno ucierpiał podczas potopu szwedzkiego. Ostatecznie został opuszczony w 1787 r. W 2006 r. rodzina Laseckich – obecnych właścicieli zamku – rozpoczęła prace zabezpieczające mające na celu ratowanie zabytku. Ze względu na zagrożenie jakie stwarza dla turystów, musiał zostać ogrodzony.
Poczesna
Najstarsze wzmianki o wsiach gminy Poczesna pochodzą z XV wieku. Jan Długosz wspomniał o Wrzosowej w roku 1470. Również Poczesna pojawia się w pismach Długosza, pierwsza wzmianka o niej jako wsi Królewskiej pochodzi z roku 1578. Notatki o Hucie Starej, Nieradzie i Nowej Wsi pochodzą z XVIII wieku. Słowik był wymieniony w dokumencie z roku 1629
W roku 1606 została w Poczesnej erygowana parafia. Poczesna należała do starostwa olsztyńskiego jako ośrodek jednego z czterech kluczy tego starostwa. Klucz poczeszyński, do którego należało 12 wsi, 5 folwarków, 4 wójtostwa i Częstochowa zasilał skarb koronny znacznymi zyskami, było to 37 procent dochodów całego starostwa. Na skutek uchwały zbiorowej w 1797 roku Poczesna wraz z przyległościami znalazła się w zaborze pruskim. W okresie napoleońskim Poczesna weszła w skład Księstwa Warszawskiego, a po klęsce Napoleona i po Kongresie Wiedeńskim stała się częścią Królestwa Kongresowego podległego Rosji. W Królestwie Polskim Poczesna była siedzibą jednej z pięciu ekonomii rządowych regionu częstochowskiego. W roku 1841 ukazem carskim część Ekonomii Poczeszyńskiej została ofiarowana rosyjskiemu generałowi Sobolewowi. Pod koniec XIX wieku czynne już były w Poczesnej i Borku kopalnie rudy żelaza, a w związku z powstaniem Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej na początku XX wieku została założona cegielnia w Korwinowie. Obecna gmina Poczesna jako pełnoprawna jednostka administracji państwowej pojawiła się w 1919 roku po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Po II wojnie światowej gmina Poczesna weszła w skład powiatu częstochowskiego, województwa kieleckiego, a od 1950 roku województwa katowickiego. W związku z reformą administracyjną kraju od 1 czerwca 1975 roku Poczesna należała do województwa częstochowskiego, od 1 stycznia 1999 r. stała się częścią powiatu częstochowskiego, województwa śląskiego.
Dzisiaj gmina Poczesna to głownie piękna przyroda, dukty leśne i ścieżki rowerowe, a przede wszystkim gościnni mieszkańcy. Tu swą przystań znajdują światowej sławy artyści, tacy jak rzeźbiarz Jerzy Kędziora, lalkarka Mirosława Truchta-Nowicka czy malarka Anna Wawrykowicz-Żakowicz. W Korwinowie na Moście Miłości można spędzać urokliwe chwile i przypiąć symboliczną kłódkę miłości ze swoimi marzeniami, w Bargłach zwiedzić izbę o historii pocześniańskiej ziemi, a potrenować na siłowniach zewnętrznych m.in. w Zawodziu, Hucie Starej B, Nieradzie, Nowej Wsi.
Dąbrowa Zielona
To kraina zieleni, położona nad urokliwymi rzeczkami: „ Wiercicą” i „ Wierciczką. Pięknem tutejszych ostępów zachwycił się w XIII wieku syn Konrada Mazowieckiego, Kazimierz – książę Kujawskiego, który – jak głosi legenda – nawał krainę „Dąbrową”. Z początkiem XX wieku „Dąbrowie nadano przymiotnik „Zielona”. Jak dokumentują księgi Gmina Dąbrowa Zielona swe początki ma w odległych latach: Dąbrowa – 1248 r., Soborzyce – 1249 r. Cielętniki – 1369 r., Ulesie – 1369 r., Olbrachcie – 1386 r., Rogaczew – 1248 r., Dąbek – 1386 r. Z ciekawostek wartych zobaczenia jest ponad 700-letnia lipa drobnolistna, rosnąca w Cielętnikach, przy kościele. Jest to najstarsza, najgrubsza i najwyższa lipa w Polsce, o obwodzie pnia 1105 cm, średnicy – 352 cm, wysokości – 35 m.
W miejscowości Dąbrowa Zielona jest przepiękny renesansowy kościół pw. św. Jakuba Apostoła. Zabytkowa świątynia powstała w dwóch etapach: w XVI i XX w. Pierwotny renesansowy kościół wzniesiono w II połowie XVI w. z fundacji kanonika krakowskiego Stanisława Dąbrowskiego. Przed 1787 r. poddana została restauracji. Wnętrze starszej części świątyni nakryte jest sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Na sklepieniach oraz wewnątrz kopuły na wysokim bębnie z latarnią ustawionej na skrzyżowaniu nawy i transeptu zachowała się polichromia z XVIII w. W kościele zachowały się także renesansowe portale i nagrobki z ok. 1600 r. oraz kamienna ambona. Wewnątrz znajdują się dwa rokokowe ołtarze z 1776 r., chrzcielnica z 1778 r., a nad nią płaskorzeźba Chrztu Chrystusa z II połowie XVIII w. Kościół jest częściowo otoczony murem z dziewięcioma kaplicami ze stacjami Drogi Krzyżowej z ok. 1756 r., które remontowano w 1844 r. i 1866 r. W skład zespołu kościoła parafialnego wchodzi również murowana plebania z ok. 1840 r., przebudowana na początku XX w.
Poraj
Gmina Poraj reklamuje się hasłem „Zalew atrakcji”. I nie ma w tym przesady. Nad Zalewem Porajskim na rzece Warcie, największym zbiorniku wodnym w regionie częstochowskim dzieje się bardzo imprez, w tym największe Dni Gminy Poraj i żeglarskie „Wodowanie”. Zalew Porajski jest rajem dla wędkarzy, żeglarzy, jest miejscem wypoczynku i rekreacji. Tu też można doskonale wypocząć.
Baza noclegowa gminy Poraj jest bogata. Są tu ośrodki wczasowe Huty “Częstochowa” w Jastrzębiu przy zbiorniku wodnym, Międzyklubowy Ośrodek Żeglarski w Jastrzębiu, pensjonat “Kinga” w Żarkach Letnisko, Harcerski Ośrodek Wodny w Poraju, Ośrodek Stowarzyszenia Yacht Club “Zefir-Drakkar”, pola biwakowe przy zbiorniku wodnym od strony Kuźnicy Starej i od strony Masłońskiego, Na terenie gminy istnieją punkty gastronomiczne, baseny kąpielowe odkryte, korty tenisowe, boiska sportowe, place zabaw dla dzieci, wypożyczalnie sprzętu sportowego do sportów motorowodnych. Przez Poraj przebiegają szlaki rowerowe: Dębowcówka, Częstochowa Kręciwilk – Poraj, Cisów, Poraj – Huta Stara oraz piesze: żółty Szlak Zamonitu, Poraj – Ząbkowice i zielony Szlak Choroński, Jastrząb – Olsztyn. Z zabytków można podziwiać secesyjny pałacyk przedsiębiorcy Wacława Koniecznego z lat 30. XX wieku, obecnie Gminny Ośrodek Kultury oraz pomnik ku czci Józefa Piłsudskiego i poległym w wojnie 1920 roku. Poraj po raz pierwszy pojawił się w źródłach historycznych w roku 1496, kiedy starosta krzepicki Stanisław z Kurozwęk z polecenia króla Jana Olbrachta założył w małej osadzie stadninę koni. Osada przyjęła nazwę od herbu Poraj Stanisława z Kurozwęk, syna Dobiesława Kurozwęckiego, wojewody lubelskiego. W roku 1556 za panowania króla Zygmunta II Augusta założono pierwszy w Polsce szlak pocztowy z Krakowa do Krzepic przez Olkusz, Koziegłowy, Częstochowę. W Poraju została założona stanica wymiany koni pocztowych. W 1846 roku wybudowano stację Poraj w ramach budowy kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. W 1862 roku założono pocztę. W 1913 roku została założona Ochotnicza Straż Pożarna. W 1920 roku utworzono gminę Poraj.
Kłomnice
Kłomnice leżą nad rzekami Wartą i Wiercicą. Nazwa Kłomnic, pochodzi od słowa kłomnia (kłoma, kloma) oznaczającego sieć, lub pułapkę na ryby używaną w strumieniach i rzekach. Kłomnice powstały prawdopodobnie już w XIII wieku i były gniazdem rodowym rodziny Kłomnickich herbu Oksza w obrębie ośrodka osadniczego w Borownie. Już wtedy były siedzibą bardzo rozległej parafii katolickiej. W gminie Kłomnice istnieje pięć obiektów wpisanych do rejestru zabytków Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Katowicach. Są to: zespół kościoła parafialnego pod wezwaniem Św. Marcina w Kłomnicach z XVIII wieku, cmentarz grzebalny w Kłomnicach z XIX wieku, zespół pałacowy w Nieznanicach powstały w 1917 roku, zespół dworski w Rzekach Wielkich z 1790 roku oraz zespół dworski w Skrzydlowie z XIX wieku..
Na uwagę zasługuje też kościół w Garnku, gdzie odbywają się doroczne koncerty symfoniczne poświęcone słynnemu rodzeństwu śpiewaków operowych: Józefinie, Edwardowi i Janowi Reszke, który żyli tu na przełomie XIX i XX wieku, wpływając na rozwój tych ziem. Działają też stadniny koni z lekcjami nauki jazdy. Władze Gminy organizują liczne imprezy kulturalno-rozrywkowe.
Mstów
Mstów to jedno z najstarszych miast w regionie, prawa miejskie otrzymał już w 1297 roku od Bolesława Wstydliwego. Aż do XVI wieku miał ogromne znaczenie i przewyższał rangą nawet samą Częstochowę.
Zabytki w Mstowie to, między innymi, Klasztor Kanoników Regularnych, który na Wancerzowie stanął w XIII wieku, obecny budynek pochodzi z XV wieku i nosi cechy gotyckie. Świątynia pochodzi z XVIII wieku. Ciekawy jest zespół stodół drewnianych i murowanych, z XIX wieku stoi na Górze Ściegna, czy cmentarna Kaplica Św. Wojciecha, pochodząca z 1620 roku.
Wśród atrakcji turystycznych Mstowa warto wyróżnić Ostaniec „Skała Miłości”, pod Górą Szwajcera, która wznosi się nad rzeką Wartą. Wokół powstały tereny rekreacyjne. Spływy kajakowe Wartą rozpoczynają się przy Bramie Mirowskiej, ich trasa biegnie przez Jaskrów do Mstowa nad Zalew Tasarki. Bardziej doświadczeni podążają dalej meandrującą rzeką przez Rajsko do Skrzydlowa.
Warto też odwiedzić Przeprośną Górkę (296 m n.p.m.) w Mstowie – miejsce przebłagania Boga. Tu tradycyjnie odpoczywają pielgrzymi idący na Jasną Górę. Od kilku lat stoi tu świątynia Ośmiu Błogosławieństw Świętych Archaniołów Michała, Gabriela i Rafała – sanktuarium Św. Ojca Pio.
Janów
Leśny rezerwat przyrody „Ostrężnik” położony jest w pobliżu osady o tej samej nazwie. Jego obszar, utworzony w 1960 r., jest niewielki – wynosi 4,1 ha. Tutejsze wapienne wzniesienia kryją kilka jaskiń (m.in. Ostrężnicką, Wierną, Wiercicę), które jednak nie są udostępnione do masowego zwiedzania. Jaskinie te były wykorzystywane przez partyzantów w czasie II wojny. U stóp wzgórza znajdują się także okresowe wywierzyska, czyli źródła krasowe zwane Źródłami Zdarzeń. Las rosnący w rezerwacie tworzą przede wszystkim drzewostany bukowo-grabowe. Tajemnicze i dość nikłe ruiny warowni, pochodzącej najprawdopodobniej z XIV w., to jeden z najsłabiej poznanych obiektów obronnych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.
Przez Ostrężnik przebiega kilka tras turystycznych, m.in. Szlak Orlich Gniazd oraz Szlak Warowni Jurajskich. Teren poznać można dokładniej, przemierzając go ścieżką przyrodniczo-dydaktyczną „Tropem tajemnic” o długości 1,5 km skałę do rodzinnej wspinaczki w Przewodziszowicach.
Złoty Potok
W Złotym Potoku w 1857 roku przebywał kilka miesięcy wybitny polski twórca epoki romantyzmu Zygmunt Krasiński. Przybył tu do swego ojca Wincentego Krasińskiego, z żoną Elżbietą z Branickich i dziećmi. Zakochał się wielce w tej pięknej krainie, w której nazwał wiele ostańców, stawów i źródeł. Do dzisiaj funkcjonują te nazwy, np. imionami dzieci nazwał najsłynniejsze źródła Elżbiety i Zygmunta, dające początek Wiercicy, jedną z piękniejszych nazw nadał jednemu ze stawów – Sen Nocy Letniej. Poeta po śmieci jego najmłodszej córeczki – 4-letniej Elżbietki opuścił Złoty Potok i już nigdy nie zawitał w tych stronach.
Zabytki w Złotym Potoku to między innymi, Pałac Raczyńskich w Złotym Potoku – okazały, klasycystyczny pałac stojący w Parku Zabytkowym, Dworek Krasińskich w Złotym Potoku, gdzie mieszkał Zygmunt Krasiński z rodziną. Od 2008 roku w dworku ma siedzibę Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego. W Rezerwacie Parkowe, naprzeciwko Pstrągarni, przy drodze wznosi się popularna Skała z Krzyżem – ostaniec, na którym stanął krzyż żeliwny, na pamiątkę powstańczego zrywu ludności w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Na skale widnieje też herb rodowy Krasińskich, który kazał wykuć Wincenty Krasiński. Zaraz za Skałą z Krzyżem znajdowało się wieki temu warowne grodzisko wczesnośredniowieczne, funkcjonujące od VIII do XII wieku. Było to “Osiedle Wały” – skalny gród otoczony pierścieniem potrójnych wałów z ziemi, drewna i kamieni. Jego mieszkańcy sławili boga Światowita o czterech twarzach.
Złoty Potok to niezwykłe miejsce pod względem przyrodniczym, wspaniała Dolina Wiercicy z jej źródłami to idealne na weekendowy wypoczynek na łonie natury, z dala od zgiełku miast. Rezerwat Parkowe w Złotym Potoku to cenna przyroda i tereny przystosowane do turystyki pieszej oraz rowerowej. Kryje krystalicznie czyste źródła oraz ciekawe ostańce skalne o niesamowitych kształtach i nazwach, np. Brama Twardowskiego czy Diabelskie Mosty. Żyją tu m.in pstrągi i ciekawy wypławek alpejski – relikt epoki lodowcowej. Przy stawie Sen Nocy Letniej stoi zabytkowy Młyn Kołaczew i bije Źródło Spełnionych Marzeń.
URSZULA GIŻYŃSKA
fot. główne – Olsztyn, widok na zamek
fot. 1 – panorama na gminę Mstów
fot. 2 i 3 – gmina Poraj, miejscowość Żarki Letnisko
fot. 4 – Hubertus w Olsztynie
fot. 5 – gmina Janów, Złoty Potok
fot 6. – gmina Janów, turniej lotów balonem
fot. 7, 8, 9 – gmina Olsztyn, zamek i podzamcze w Olsztynie