„Wieki ciemne”, jak zwykło się mawiać o średniowieczu, to określenie nazbyt przesadne. Powstające wówczas klasztory szczególną opieką otaczały bowiem naukę i książkę,a zakonnicy gromadzili zachowane pisma, przepisywali je i tłumaczyli. Nie inaczej było w przypadku klasztoru oo. Paulinów na Jasnej Górze, gdzie biblioteka powstała wiele wieków później.
W XVI wieku prawo zakonne uznawało istnienie biblioteki klasztornej za konieczność, a także dawało wskazówki co do gromadzenia zbiorów. Pierwsza wzmianka o Bibliotece Jasnogórskiej jako instytucji klasztornej, pochodzi z 1585 roku. Pozostawił ją ks. Stanisław Reszka, który jako wizytator sprawdził i opisał stan liczbowy oraz zawartość księgozbioru, a także pomieszczenie biblioteczne. Według aktu wizytacyjnego, który pozostawił, Biblioteka Jasnogórska liczyła wówczas około 200 pozycji, w tym wiele nowo wprowadzonych egzemplarzy rękopisów, co dowodzi, że jeszcze pod koniec XVI wieku pomnażano zbiory dzięki pracy zakonnych skrybów.
Bardzo cennym dokumentem, który informuje o stanie zbioru Biblioteki, jest sporządzony w 1614 roku inwentarz. W roku 1614 Biblioteka Jasnogórska była w posiadaniu 1446 dzieł w 1610 woluminach, co oznacza ośmiokrotne zwiększenie zasobności zbiorów od momentu pierwszego zapisu. Aż 1303 woluminy to dzieła o tematyce religijnej, co stanowiło zdecydowaną przewagę liczebną w stosunku do 307 tomów literatury świeckiej. Na kolejny, opracowany w podobny sposób inwentarz, trzeba było czekać aż 100 lat.
W XVII wieku Biblioteka Jasnogórska stała się placówką dydaktyczno-oświatową, oddziałującą na całą Wspólnotę, co miało wpływ na jej dynamiczny rozwój. Dotąd służyła głównie kaznodziejom oraz studentom filozofii i teologii. Dodatkowo od 1644 roku, w myśl nowych postanowień przyjętych na Kapitule Generalnej, księgozbiór biblioteczny miał zostać ponownie uporządkowany. Zasadniczy podział zbiorów opierał się na rozróżnieniu ksiąg kościelnych i świeckich, w obrębie których dokonano bardziej szczegółowego podziału na klasy: teologii scholastycznej, pozytywnej, mistycznej, kaznodziejstwa, filozofii, historii, retoryki i innych w razie potrzeby.
W sporządzonym w 1714 roku – z polecenia o. Konstantego Moszczyńskiego, ówczesnego przeora Jasnej Góry – inwentarzu zbiorów, liczba ksiąg równa jest 4221, co oznacza, że w ciągu stu lat księgozbiór powiększono o 2611 pozycji. W roku 1739 zbiory biblioteczne przeniesiono do nowego lokalu. Decyzję przyspieszyło zapewne ponowne ryzyko wystąpienia pożaru, który nawiedził wcześniej sąsiednie pomieszczenia i zagrażał zbiorom. Spisany w tym samym roku inwentarz donosi o liczbie 4929 tomów zgromadzonych przez ojców Paulinów na Jasnej Górze.
Bibliotekarz wypożyczał książki w określone dni i o ustalonej porze. Funkcję tę pełnił zakonnik kaznodzieja, prowadzący działalność duszpasterską, co wpływało na tematyką gromadzonego zbioru. Od początku gromadzono dzieła zawierające komentarze biblijne, literaturę monastyczną, dzieła historyczne świeckie i kościelne, hagiograficzne i słowniki. Na początku XVII wieku biblioteka stała się także placówką dydaktyczną. Od 1730 r. datuje się niezwykle aktywny okres wydawniczy paulińskiej oficyny drukarskiej na Jasnej Górze. Oficyna ta na potrzeby pracy kaznodziejskiej i ruchu pielgrzymkowego wydawała wiele druków, które wzbogacały bibliotekę.
Nowe, reprezentacyjne pomieszczenie umiejscowiono ponad wielkim refektarzem w skrzydle zachodnim klasztoru. Bibliotekę zbudowano na planie prostokąta, nakryto sklepieniem zwierciadlanym.W górze znajduje się wydłużony malowany plafon, przedstawiającyPochwałę Mądrości, której personifikacją jestbogini Minerwa, zasiadająca w obłokach i opierająca dłoń na zwierciadle, w którym odbija się otoczona promieniami Gołębica, symboliczne wyobrażenie Ducha Świętego. Są tam i czterej ewangeliści, ojcowie Kościoła, a każdy z nich trzyma w ręku księgę. W medalionach znajdujących się poniżej umieszczono emblematy św. Tomasza z Akwinu i św. Augustyna. Jednolite umeblowanie pomieszczenie zakończono w 1739 r. Ustawiono regały biblioteczne, ściany ozdobionoboazerią o bogatych intarsjach. Uzupełnieniemsą dwa bogato dekorowane stoły. Na środku blatów widnieją misternie wykonane sceny spotkania św. Antoniego ze św. Pawłem Pierwszym Pustelnikiem, a na drugim – przedstawienie św. Tomasza z Akwinu w pracowni. Umeblowanie jest dziełem utalentowanego artysty – zakonnego stolarza, brata Grzegorza Woźniakowica.
W roku 1756 bibliotekarzem został o. Zygfryd Dispensator, który w czasie swej posługi uporządkował i zorganizował bibliotekę w oparciu o benedyktyński podręcznik bibliotekarski. Wykonane wówczas opisy katalogowe porównywane są ze współczesnymi. Książki wprowadzane do jasnogórskiego księgozbioru otrzymywały wytłaczaną na przedzie lub na grzbiecie sygnaturę, która informowała o ich lokalizacji. Biblioteka Jasnogórska odznaczała się również szczególną dbałością o zbiory. Od 1758 roku książki przechowywano w futerałach z sośniny, wyklejonych z zewnątrz papierem introligatorskim, a na grzbiecie skórą, które imitowały poszczególne egzemplarze z księgozbioru.
Biblioteka Jasnogórska zgromadziła około 100.000 woluminów. Są to przede wszystkim dzieła teologiczne i nauk humanistycznych: historii, polonistyki, geografii, filozofii, psychologii, jest też zbiór polskich i obcojęzycznych czasopism teologicznych, oraz książek, wydrukowanych po 1800roku. Książki wydane od XV do XIX wieku gromadzi Stara Biblioteka. Biblioteka posiada cenny zbiór Częstochowianów – książek i czasopism, dotyczących Jasnej Góry i Regionu Częstochowskiego, oraz rzadki zbiór katalogów i schematyzmów diecezjalnych i zakonnych, począwszy od XVIII stulecia.
Wszystkie zbiory udostępniane są w Czytelni Jasnogórskiej, jednak korzystanie ze Zbiorów Archiwalnych wymaga posiadania dokumentu uczelni, potwierdzonego przez promotora pracy naukowej. Czytelnicy Biblioteki Starodruków nie mają wstępu do pomieszczeń tej Biblioteki, a zwiedzanie Biblioteki Zabytkowej odbywa się wyłącznie poprzez Jasnogórskie Centrum Informacji.
Artykuł powstał w oparciu o Studia Claromontana pod red. o. prof. Janusza Zbudniewka oraz o materiały opublikowane na stronie: http://www.jasnagora.pl/ i http://www.jasnagora.com/.
biblioteka Libray_ClaraMontana
ANNA GAUDY