“Ramię pręż, słabość krusz – Bogu i Ojczyźnie służ” – pod takim hasłem odbyło się na Jasnej Górze sympozjum historyczne z okazji jubileuszu 95-lecia Harcerstwa Ziemi Częstochowskiej. Idea zawarta w haśle przez lata przyświecała harcerzom w walce, konspiracji, tajnych kompletach i niesieniu pomocy rannym w trakcie obu wojen.
Udział harcerzy w działalności niepodległościowej rozpoczął się jeszcze na długo przed wybuchem I wojny światowej. Przygotowywania do walki przerwano dopiero w 1914 roku. Większość starszych harcerzy drużynowych wstąpiło do Legionów, natomiast młodsi zajęli się akcjami wspomagającymi. Kiedy oddziały strzeleckie (późniejsze Legiony Piłsudskiego) wkroczyły do Królestwa Polskiego w Kielcach, pierwsi ochotnicy zaczęli napływać z różnych stron, także i z Częstochowy. Ci, którzy nie brali udziału w walce, wspomagali działalność konspiracyjną. Na terenie Królestwa Polskiego współpracowano z Polską Organizacją Wojskową, stworzoną przez Piłsudskiego. Harcerze organizowali pomoc materialną, zbierali ubrania i przekazywali je ośrodkom prowadzącym werbunek do Legionów. W 1915 roku utworzono Polską Organizację Skautową współdziałającą z Legionami pod moralnym protektoratem ks. Biskupa Władysława Bandurskiego. Zezwalała ona młodzieży na uczestnictwo w Kompanii Wywiadowczej przy Legionach. Początkowo istniało 18-21 okręgów POS, Częstochowa należała do okręgu drugiego. Od stycznia 1916 roku wydawano “Wiadomości Skautowe”. Jeden z ówczesnych historyków, Wacław Lipiński, publikował w nich artykuły dotyczące udziału skautów w walkach legionowych. Na zjeździe w Warszawie w listopadzie 1916 roku, połączono organizacje skautowe pod szyldem Związku Harcerstwa Polskiego – ZHP. Symbolem stał się krzyż i lilijka POS. Powoli następowała konsolidacja harcerstwa na ziemiach polskich, a także za granicą. Jego członkowie oddawali życie w Częstochowie, Łomży, Płocku, Mławie, Ciechanowie…W walkach uczestniczyło wielu częstochowian, by wymienić Kazimierza Mastalerza, Franciszka Stepkiewicza, Remigiusza Niekrasza, Bolesława Kurka, Włodzimierza Zagórskiego czy Bolesława Bindera.
W czasie II wojny światowej działania konspiracyjne w Częstochowie rozpoczął Julian Kielan, tworząc 5-osobowe zespoły, późniejsze “Szare Szeregi”. Hitler włączył Częstochowę w oddzielną strukturę, dzięki czemu miała ona odmienną administrację. Natomiast w Rzeszy działał “Rój nr 3”, obejmujący Krzepice, Kłobuck i Blachownię. Częstochowski Hufiec przekształcono w Chorągiew i utworzono Ul “Warta” (Częstochowa, Radomsko i Piotrków). “Warta” koordynowała wszystkie działania. Rozklejano kompromitujące Niemców napisy, zamazywano nazwy ulic. Harcerze rozlewali w salach kinowych cuchnące płyny zakłócając widzom odbiór filmów propagandowych, gloryfikujących Hitlera. Harcerze ratowali Żydów z getta, wzięli udział w akcji na Złoty Potok, wiosną 1944, ale to tylko wycinek ich heroicznych działań podczas wojny. Nie można zapomnieć także o harcerkach, dzielnie wspierających harcerzy. Zajmowały się one akcjami kolporterskimi, były sanitariuszkami. W Częstochowie kierownictwo pełniła Maria Kostrzewska, nauczycielka aresztowana w 1941 roku. Po niej stanowisko to zajęła Irena Pułaska, kierująca grupą 130 harcerek. Podopieczne Pułaskiej działały także jako kurierki, przywożąc z Warszawy prasę konspiracyjną. W czasie wojny częstochowscy harcerze nie zapomnieli o nauce. W trakcie okupacji wydano im 812 świadectw maturalnych i około 700 świadectw ukończenia gimnazjum.
14 marca 1945 roku rozpoczęto tworzenie Hufca Harcerskiego przy ulicy Waszyngtona 32. Siedzibę odbudowywano. Do września 1945 r. nastąpiła reaktywacja i Hufiec liczył już 2002 harcerzy, w tym 1426 z Częstochowy i 576 zamiejscowych. Od 3. września na terenie miasta działały 3 Hufce: Mariana Zielińskiego, Mariana Kozła i hufiec harcerek Aleksandra Kuśmierka. Ta struktura utrzymała się do 1948 roku. W tym czasie harcerze organizowali akcje społeczne np.: zbiór książek, brali udział w pracach urzędu repatrianckiego, popularyzowali harcerstwo poprzez tworzenie “Koła Przyjaciół Harcerzy”, “Święta Harcerzy”(3-4.XI). Działająca w tym czasie Polska Partia Robotnicza nie sprzyjała Harcerstwu. Kiedy w 1946 roku ZHP zarejestrowano jako stowarzyszenie, w następnych latach podejmowano próby jego delegalizacji. Ale harcerze nie tracili ducha. Przezwyciężali wszelkie opory, organizując ogniska, imprezy społeczne, zloty młodzieży. Od 1945 do 1949 działały tzw. Harcerskie Kluby Sportowe, a w latach 47-48 Reprezentacyjny Chór Harcerstwa Ziemi Częstochowskiej, którego dyrektorem był Wacław Przytulski. Od czerwca 1947 ZHP szukał swego miejsca w Polsce Ludowej. W 1948 roku rozpoczęto działania unifikujące, których celem było utworzenie jednej organizacji – Związku Młodzieży Polskiej. W 1949 roku III Plenum Zarządu ZMP zainaugurowało proces przejmowania ZHP, zakończony w 1950 roku. Jak pokazały następne dziesięciolecia, Harcerstwo nie przestało istnieć. Dziś przeżywa Jubileusz 95-lecia.
Częstochowscy harcerze 27. września w Dniu Polskiego Państwa Podziemnego uroczyście obchodzili 66. rocznicę Powstania Szarych Szeregów. Obchody rozpoczęto Mszą św. w kościele Najświętszego Imienia Maryi, przy III Alei Po modlitwie przemaszerowano na Plac Pamięci Narodowej.
ANNA WOJTYSIAK