Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Publicznych 29 XII 1921 r. podjęło decyzję o wydzieleniu najcenniejszych połaci Puszczy Białowieskiej i uznania ich za Leśnictwo Rezerwat. Tę decyzję uznaje się za początek istnienia Białowieskiego Parku Narodowego. Formalnie w 1932 r. Minister Rolnictwa powołał “Park Narodowy w Puszczy Białowieskiej” o powierzchni 44 km kw. Czy Park liczy 80 lat, czy 70 może pozostać rzeczą sporną – jest to jednak nasz najstarszy i najważniejszy obszar chroniony.
Puszcza Białowieska znalazła się w obrębie Polski po unii z Litwą. Wcześniej traktowana była jako teren łowiecki wielkich książąt litewskich. I w takim charakterze zaczęła służyć królom Polski. Od XVI w. obszar puszczy był chroniony przed wyrębem i kłusownikami. W 1510 r. Zygmunt Stary ustanowił tu specjalną administrację leśną, w końcu wieku XVI wyznaczono granicę lasu ograniczając w ten sposób presję osadnictwa. Puszcza była obszarem własności królewskiej.
System ochrony stworzył Władysław IV, potwierdził go w XVIII w. August III. Składał się on z administracji, na czele z leśniczym, i “osoczników”. W 1775 r. Uchwała Sejmu stanowiła o zachowaniu Puszczy Białowieskiej, jako miejsca dla żubrów. Niestety, wkrótce później przyszły rozbiory – władze Rosji carskiej nie dostrzegały już w tym kompleksie leśnym wartości innych niż gospodarcze. W połowie XIX w. rozpoczęto tu intensywny wyrąb lasu. Szczęściem dla puszczy stała się wizyta w niej i polowania cara Aleksandra II w 1860 r. Od tego bowiem czasu uznano obszary Białowieży za teren łowiecki dla cara, zakazując wyrębu drzew. Puszcza została włączona do prywatnych dóbr carskich, w Białowieży powstał carski pałacyk myśliwski. Było to miejsce najbardziej ekskluzywnych polowań, koronowanych głów, w końcu XIX w. Choć czasem skutki ich były mordercze – sam cesarz Wilhelm położył własnoręcznie ponad setkę jeleni w czasie jednego polowania – uznanie puszczy za obszar myśliwski chroniło jej drzewostan.
Smutne czasy nastały w czasie I wojny światowej. Niemcy zajmujący ten teren od 1915 do roku 1918 wyrąbują ok. 4- 5 mln m sześć. drzew. Pod siekierę idą najlepsze, najstarsze drzewostany. Niestety, sytuacja nie zmieniła się na korzyść po nastaniu Niepodległości. Puszcza nadal traktowana była jako las gospodarczy – w 20-leciu międzywojennym wycięto ogółem 8,4 mln m sześć. drzew. Fatalna w skutkach okazała się dzierżawa puszczy angielskiej firmie – tylko w latach 1924-29 wycięła ona 1,6 mln m sześć. drzew. W zaraniu Niepodległości, w 1919 r. z ręki kłusownika ginie ostatni żubr.
Jedni zatem chcieli kosztem lasu wzbogacać Skarb Państwa. Inni podjęli intensywną kampanię w jego obronie. Ci inni, to w pierwszym rzędzie prof. Władysław Szafer, przyrodnik, założyciel Ligi Ochrony Przyrody. To dzięki niemu powstała cała koalicja uczonych, artystów, społeczników – potężne lobby na rzecz tworzenia Parku Narodowego. Decyzja ministerstwa rolnictwa z 1921 r. była wstępem do skutecznej ochrony Puszczy. Kolejni dyrektorzy Parku Narodowego – prof. Józef Paczoski i dr Jan Karpiński – swoimi działaniami rozsławili Białowież w kraju i zagranicą. Największym ich osiągnięciem stała się udana restytucja żubra i rozpoczęcie jego hodowli zarodowej w 1929 r. Puszcza Białowieska stała się jedynym miejscem w Europie, gdzie zwierzę to występowało w warunkach naturalnych. Popularność Parku przyciągnęła tu w latach 1925-39 ponad 200 tys. turystów.
W 1939 r. obszar puszczy zostaje zajęty przez Armię Sowiecką i włączony do tzw. Socjalistycznej Republiki Białoruskiej. Ponownie rozpoczęto intensywny wyrąb drzewa (1,5 mln m sześć. w ciągu roku). Większość pracowników leśnych wywieziono na Syberię. Ponieważ ZSRR był krajem humanistycznym – powołano rezerwat o pow. 1290 km kw. (prawie cały obszar puszczy), nie przerywając jednak wyrębu drzew. Paradoksalnie drzewostan Białowieży ocalił marszałek III Rzeszy Goring. Jako Wielki Łowczy Rzeszy ustanowił tu terytorium łowieckie zakazując eksploatacji lasu. Po II wojnie światowej Polsce przypadło 40% puszczy, ZSRR – przejął 60%.
I znów – paradoks. Po stronie białoruskiej puszcza jest chroniona lepiej. Ustanowiony w 1946 r. Rezerwat Białowieżskaja Puszcza objął cały obszar puszczy po tamtej stronie granicy. W 1958 r. rezerwat zamieniono na Państwowe Gospodarstwo Rezerwatowo – Łowieckie, ale nadal chroniono całość obszaru leśnego. W 1992 r. niepodległa Białoruś uznała cały obszar Puszczy za Państwowy Park Narodowy.
Polski Park powstał rok później niż białoruski. W 1947 r. Rada Ministrów wydała rozporządzenie o utworzeniu Białowieskiego Parku Narodowego, o pow. 47 km kw., 8% obszaru leśnego. Na pozostałej części do 1975 r. trwała intensywna wycinka drzew. Dość porównać – po stronie białoruskiej na dużo większym obszarze pozyskano w latach 1945-2000 ok. 4 mln m sześć. drzewa. Po stronie polskiej – ponad 9 mln m sześć. Dobrego imienia Polski bronili tylko przyrodnicy. Dzięki ich działaniom w 1952 r. po raz kolejny restytuowano żubra do jego naturalnego środowiska. Po naszej stronie liczba żubrów żyjących na wolności wzrosła do 300 osobników, tyle samo dziś żyje po stronie białoruskiej.
Starania środowisk przyrodniczych spowodowały, że w 1975 r. minister leśnictwa wydał rozporządzenie spowalniające wycinkę drzew. Wkrótce później Białowież zyskała wyraźny dowód międzynarodowego uznania. W 1977 r. UNESCO uznaje Park za jeden ze Światowych Rezerwatów Biosfery, w 1979 r. Park zostaje wpisany na Listę Dziedzictwa Ludzkości.
Mimo to, bez większego echa przechodziły wystąpienia przyrodników – m.in. prof. J. Falińskiego i prof. W. Sokołowskiego – domagające się zwiększenia powierzchni BPN i wstrzymania eksploatacji lasu.
Wrócono do tej idei po 1990 r. organizując wokół projektu utworzenia Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej (projekt z 1994 r., autorstwa Bogumiły i Włodzimierza Jędrzejewskich, zakładający ochronę całej Puszczy) największą w dziejach III Rzeczpospolitej kampanię nacisku. Postało Towarzystwo, a później – w 1996 – Koalicja na Rzecz Ochrony Puszczy Białowieskiej, na ręce władz RP przesłano około 500 tys. listów od obywateli, zorganizowano kilkadziesiąt manifestacji, happeningów i innych form działań na rzecz ochrony Puszczy. Kampania ta przekroczyła granice Polski – aktywnie wsparły ją środowiska polonijne, zachodnie stowarzyszenia i partie ekologiczne. Puszcza została w 1996 r. wymieniona przez Centrum Monitoringu Ochrony Ziemi (IUCN) jako “europejski gorący punkt” zagrożony unicestwieniem i wymagający specjalnej ochrony. Ideę objęcia ochroną całej puszczy wsparła także Państwowa Rada Ochrony Przyrody i Komitet Ochrony Przyrody PAN.
Pierwszym pozytywnym efektem tych działań było powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego z 47,5 do 105 km kw., w 1996 r. Dwa lata później, w 1998 r., Minister Ochrony Przyrody deklaruje wolę objęcia całej puszczy ochroną. Generalny Konserwator Przyrody (częstochowianin Janusz Radziejowski) zdecydował o wstrzymaniu wszelkich cięć w istniejących rezerwatach przyrody w Puszczy i doprowadził do decyzji dyrektora Lasów Państwowych wstrzymującej cięcia w puszczańskich starodrzewach, zakazującej wycinki drzew mających powyżej 100 lat. W 2000 r. minister Antoni Tokarczuk podpisuje projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie objęcia ochroną całej puszczy. Równocześnie w budżecie zabezpieczono środki na tzw. “Kontrakt dla Puszczy Białowieskiej”.
Historia nasza nie zakończyła się jeszcze. Ministra Tokarczuka obrzucili jajkami przeciwnicy poszerzenia parku narodowego. Rząd Jerzego Buzka z różnych względów nie zdecydował się na wprowadzenie rozporządzenia. Teraz pałeczka przeszła do rąk rządu Leszka Millera. Czy nowy premier zdecyduje o chronieniu Puszczy – nie wiadomo.
80 lub, jak kto woli, 70 lat Parku, 500 lat ochrony przez polskich królów; i dorobek ostatniego stulecia – 27 mln m sześć. wyciętego drzewa. Tak wyglądają dzieje Puszczy Białowieskiej i walki na rzecz jej ochrony.
A jest to jedyny w swoim rodzaju obszar przyrodniczy, ostatni wielki fragment pierwotnych lasów liściastych i mieszanych ciągnących się niegdyś od Atlantyku do Uralu, najbogatsze w Europie środowisko życia dzikich zwierząt.
JAROSŁAW KAPSA