Według szacunków FAO potrzebujemy 60 proc. wzrostu produkcji rolnej w 2050 roku w porównaniu do roku 2007 roku, aby zaspokoić popyt na żywność dla 9,7 mld ludzi.
Jest to wyzwanie szczególnie trudne ze względu na zmiany klimatu, których istnienia doświadczamy codziennie. Tak wysokie temperatury w listopadzie są tego najlepszym dowodem. Zacierają się granice pomiędzy porami roku.
W Polsce zmiany klimatu w rolnictwie przejawiają się m.in. zwiększoną częstotliwością występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych, w tym przede wszystkim suszy, z którą rolnicy zmagali się choćby w tym roku. Problemem bywają również podtopienia spowodowane intensywnymi, gwałtownymi opadami deszczu, który nie zasila często gleby, tylko spływa do wód powierzchniowych, niszcząc po drodze uprawy.
Efektem zmian klimatu, posiadającym zarówno negatywne, jak i pozytywne aspekty, jest wydłużenie okresu wegetacyjnego roślin, związane ze wzrostem temperatury. Ujemna strona tego zjawiska to wzrost zagrożenia ze strony szkodników roślin uprawnych czy chorób zwierząt. Dodatni efekt to możliwość uprawy nowych gatunków roślin, o których nie było mowy jeszcze kilkadziesiąt lat temu. Doskonały przykład to kukurydza, będąca obecnie kluczową paszą dla zwierząt gospodarskich.
W Europie istnieje duże zróżnicowanie poszczególnych państw pod kątem ekspozycji na zmiany klimatu, a także możliwości prowadzenia działań mitygacyjnych (praktyki rolnicze zmniejszające emisyjność sektora), jak również adaptacyjnych (pozwalających na odpowiednie dostosowanie sektora rolnego do zmieniających się warunków klimatycznych).
W Polsce ważnym elementem działań adaptacyjnych są działania stabilizujące zasoby i dostępność wody, a więc równocześnie łagodzące skutki susz, jak i zabezpieczające przed podtopieniami gruntów rolnych. Kluczowe jest zwiększenie zasobów wodnych poprzez działania w zakresie małej retencji oraz spowolnienie odpływu wody ze zlewni, zwiększenie retencji glebowej poprzez wzrost zawartości próchnicy oraz całokształt agrotechniki (płodozmian, uprawa roli).
Ogromne jest znaczenie działań mitygacyjnych, czyli prowadzących do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Równocześnie zwiększają one odporność na zachodzące zmiany klimatyczne (adaptacja) i pozwalają w dłuższym okresie utrzymać produktywność sektora rolnego. Są to m.in. działania dotyczące ochrony gleb i magazynowania substancji organicznej w glebie, a przez to ograniczające deficyty wody albo pozwalające okresowo magazynować jej nadmiar.
Zwiększenie odporności sektora rolnego na zmiany klimatu i jednocześnie większy wkład sektora rolnego w ich przeciwdziałanie mogą przynieść przede wszystkim utrzymanie zrównoważonego modelu rolnictwa w zakresie hodowli i struktury upraw roślin oraz podnoszenie świadomości rolników w zakresie zarówno zagrożeń płynących ze zmian klimatu.
Najważniejsze problemy
Polska jest zagrożona deficytem wody. W Polsce na jednego mieszkańca przypada 3 razy mniej wody niż średnio w Europie (Polska ok. 1600 m³/rok wody powierzchniowej, a w okresach suszy nawet poniżej 1000m³/rok/osobę, Europa – ok 4500 m³). Poważnym mankamentem jest bardzo niska retencja wody. Łączna objętość wody zmagazynowanej w zbiornikach retencyjnych w Polsce stanowi ok. 6 proc. objętości średniego rocznego odpływu rzek. Jest to wartość o połowę mniejsza od średniej europejskiej.
Na przeważającej części Polski nizinnej i wyżynnej roczna suma opadów jest zróżnicowana w granicach 500–700 mm, co plasuje Polskę na równi z Hiszpanią w zakresie ilości opadów.
Problem niedoboru wody jest niekorzystny dla całej gospodarki, jednak najbardziej i najszybciej odczuwa go rolnictwo. Rolnictwo, jego poziom produktywności, zależy w bezpośredni sposób od warunków pogodowych. Dla rolnictwa ważna jest zarówno jakość, jak i odpowiednia, w odpowiednim czasie, ilość wody.
Zarówno na globalną, jak i lokalną dystrybucję wody ogromny wpływ mają zmiany klimatyczne, które wywołują częstsze zjawiska ekstremalne, takie jak powodzie i susze/niedobory wody.
Istotna jest realizacja działań związanych z gospodarką wodną, m.in. budowa i odbudowa budowli piętrzących na kanałach, rowach i małych ciekach; budowa i odbudowa rowów melioracyjnych oraz systemów drenarskich; budowa zbiorników oraz mikrozbiorników wodnych (oczek wodnych, stawów); budowa urządzeń do przechwytywania i magazynowania wód z sieci drenarskiej i wody deszczowej; renaturyzacja obszarów podmokłych w celu przywrócenia im funkcji retencyjnych, budowa systemów wodnokanalizacyjnych; wprowadzanie, tam gdzie to zasadne, odpowiednich odmian upraw odpornych na niedobory wody.
Działania te nie powinny obejmować polityki cen za pobór wód i odprowadzanie ścieków. Polityka cenowa nie może być kształtowana w sposób jednolity na poziomie UE, chociażby z uwagi na nierówne rozmieszczenie zasobów wodnych.
Jeżeli rolnictwo nadal ma przynosić korzyści społeczne, środowiskowe i ekonomiczne, musi mieć zapewniony dostęp do wystarczającej ilości i jakości wody. Rozwiązania efektywne pod względem kosztów i zaakceptowane przez rolników będą najbardziej skuteczne. Dlatego należy promować rozwiązania dobrowolne, wystarczająco elastyczne i nieobciążające administracyjnie. Ponadto konieczne jest dostarczenie rolnikom praktycznych, innowacyjnych i ekonomicznie skutecznych rozwiązań.
Upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie gospodarowania wodą na obszarach rolniczych wymaga współpracy między jednostkami naukowymi, doradztwem, rolnikami, instytucjami zajmującymi się gospodarowaniem wodą oraz samorządami terytorialnymi.
W ramach racjonalnego wykorzystania wody w produkcji żywności należy dążyć do ograniczania strat i marnotrawstwa żywności. To problem społeczny, gospodarczy, środowiskowy oraz etyczny. Dane FAO wskazują, że nawet 1/3 ogółu żywności nie zostaje spożytkowana zgodnie z jej pierwotnym przeznaczeniem. Jest to niepokojące.
Obecne działania w Polsce
W Polsce w sektorze rolnym realizuje się wiele działań z zakresu ochrony klimatu, zarówno mitygacyjnych, jak i adaptacyjnych.
W ramach PROW 2014–2020 realizowane są w Polsce działania na rzecz adaptacji do zmian klimatu poprzez wsparcie dla właściwie prowadzonej gospodarki wodnej (np.: poprzez zwiększanie retencji gleb), ochrona gleb przed erozją, zalesianie, ochrona różnorodności biologicznej w ramach programu rolno-środowiskowego/Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego, odtwarzanie zniszczonego przez katastrofy potencjału produkcji rolnej oraz wprowadzenie instrumentów zapobiegawczych.
Ważnym elementem adaptacji do zmian klimatu są działania związane z zarządzaniem ryzykiem naturalnym w rolnictwie. Ryzyko to jest wywołane przez zmieniające się warunki naturalne (np. zmiany klimatyczne, zmiany w ilości opadów, występowanie klęsk żywiołowych, chorób). Nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie tego ryzyka, rolnicy stoją przed koniecznością świadomego doboru odpowiednich technik i sposobów niwelowania ryzyka. Wśród najczęściej stosowanych można wskazać np. (I) dywersyfikacja upraw, (II) stosowanie odmian odpornych na okresowe niedobory wody, (III) stosowanie odmian odpornych na wymarzanie, szczególni istotne przy braku okrywy śnieżnej, (IV) właściwa agrotechnika, (V) ubezpieczenie upraw rolnych i zwierząt gospodarskich na rzecz wystąpienia zdarzeń losowych, takich jak: huragan, powódź, deszcz nawalny, grad, piorun, obsunięcie się ziemi, lawiny, susza, ujemne skutki przezimowania, przymrozki wiosenne oraz w wyniku uboju z konieczności.
Polska realizuje szereg działań mających na celu ograniczenie emisyjności gazów cieplarnianych z rolnictwa (mitygacja) z sektoru rolnictwa, np. większe ukierunkowanie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na produkcję zwierzęcą, a tym samym budowanie zasobów materii organicznej w glebie poprzez stosowania nawozów naturalnych (obornik, gnojówka, gnojowica). W ramach większości działań o charakterze inwestycyjnym promowane operacje obejmujące swoim zakresem inwestycje przyczyniające się do realizacji celów klimatycznych (np. urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych, maszyny do nawożenia precyzyjnego, maszyny do technik bezorkowych, piece na biomasę, w budynkach hodowlanych – chłodzenie gnojowicy, frakcjonowanie gnojowicy. Operacje takie są dodatkowo punktowane.
Łącznie około 33 proc. środków PROW przeznaczone jest na działania ukierunkowane na mitygację i adaptację do zmian klimatu (m.in. Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne, Rolnictwo ekologiczne, Płatności ONW, Inwestycje w rozwój obszarów leśnych i poprawę rentowności lasów).
Podsumowanie
Aby zapewnić Polsce i Europie bezpieczeństwo i niezależność żywnościową, Wspólna Polityka Rolna UE WPR i polityki krajowe powinny realizować cele zrównoważonego rozwoju, takie jak zachowanie w dobrym stanie zasobów ziemi, wody, powietrza i różnorodności biologicznej dla kolejnych pokoleń.
Konieczna jest koordynacja polityki rolnej zarówno na poziomie unijnym, jak i krajowym, z innymi politykami (m.in. handlową, środowiskową, klimatyczną, energetyczną, rozwojową, spójności, konkurencji, polityką zdrowia publicznego), które coraz silniej wpływają na rolnictwo i sektor produkcji żywności. Realizacja ambitnych celów w życiu gospodarczym i społecznym nie będzie możliwa bez ambitnej polityki rolnej.
Większe zaangażowanie rolnictwa w realizację szeregu celów innych polityk, zwłaszcza środowiskowej i klimatycznej, rodzi koszty takiego zaangażowania i konieczność finansowania odpowiednich dostosowań. To powinno mieć odzwierciedlenie w odpowiednio wysokich środkach na WPR w budżecie UE. Jest to tym bardziej uzasadnione, że z drugiej strony rośnie ambicja otwierania rynku unijnego. Wspólna polityka rolna od lat nie jest już wyłącznie polityką sektorową, jest włączona jest w realizację wielu zadań publicznych i zobowiązań międzynarodowych UE. Ponad 1/3 wszystkich środków w ramach WPR w latach 2014–2020 jest powiązana z działaniami na rzecz ochrony środowiska i klimatu.
Rolnicy zarządzają ponad połową zasobów naturalnych Unii Europejskiej, jeśli chodzi o powierzchnię gruntów rolnych. Działalność rolników ma wielofunkcyjny charakter i powinna być prowadzona w sposób zrównoważony. Wspólna polityka rolna powinna temu sprzyjać. Poza bezpieczeństwem żywnościowym WPR zapewnia dziś obywatelom UE dostęp do wielu dóbr publicznych związanych z rolnictwem: odpowiedni stan środowiska (w tym jakość wód i powietrza, gleb), żywotność obszarów wiejskich, dobrostan zwierząt, charakterystyczny krajobraz, różnorodność biologiczną. Wiele z tych dóbr ma „nierynkowy” i transgraniczny charakter. Stanowi też ważny element wysokiego poziomu życia obywateli UE.
Rolnictwo ma duży potencjał do włączenia się w przebudowę gospodarki w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym („cyrkularnej”). Dlatego w WPR powinny funkcjonować instrumenty ukierunkowane na zarządzanie gospodarką wodną, odpadami pochodzenia rolniczego, wykorzystaniem możliwości produkcji energii odnawialnej. Trzeba też wzmacniać działania edukacyjne i szkoleniowe dla mieszkańców obszarów wiejskich, które zwiększają ich świadomość ekologiczną oraz wiedzę na temat związków między rolnictwem a środowiskiem czy zmianami klimatu.
Wkład rolnictwa w przeciwdziałanie zmianom klimatycznym i budowanie odporności rolnictwa na te zmiany powinno koncentrować się na ochronie istniejących i budowaniu nowych zasobów węgla organicznego w glebie i biomasie pochodzenia rolniczego, a także na rozwoju odnawialnych źródeł energii. Podejście to należy wspierać w w sposób jak najmniej obciążający dla konkurencyjności rolnictwa.
Rolnicy muszą być wyposażeni w odpowiednią wiedzę i narzędzia. Dlatego konieczne jest wspieranie transferu innowacyjnych rozwiązań do praktyki rolniczej, które pozwolą pogodzić cele gospodarcze i cele w zakresie ochrony środowiska i klimatu. Istotne jest, aby zwrócić uwagę na rozwój rozwiązań dostosowanych do potrzeb małych i średnich gospodarstw.
na podstawie: mrir.gov.pl
Mapa. Roczna suma opadów (wg IPCC 2003)
Materiał ukazał na stronie: “Częstochowska Gazeta Ekologiczna”
(wydanie papierowe), której publikację współfinansuje Wojewódzki
Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach.
Treści zawarte w publikacji nie stanowią oficjalnego stanowiska
organów Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej w Katowicach.
GAW