Rozmowa z dr. hab. prof. AJD Grzegorzem Majkowskim, kierującym Pracownią Badań nad Komunikacją – jednostką w strukturze Instytutu Filologii Polskiej Akademii im. Jana Długosza
Polszczyzna w rękopiśmiennych zbiorach na Jasnej Górze cz. II
Rozmowa z dr. hab. prof. AJD Grzegorzem Majkowskim, kierującym Pracownią Badań nad Komunikacją – jednostką w strukturze Instytutu Filologii Polskiej Akademii im. Jana Długosza
Łacina była językiem, którym mówiono w cesarstwie rzymskim, a po jego upadku stała się językiem uczonych i pisarzy. Słowianie, którzy przybyli na tereny między Odrą a Wisłą
w V-VI w. zachowali swoją rodzimą mowę, choć oczywiście wiele zapożyczyli z łaciny. Pan profesor zajmuje się w swoich badaniach przełomem, w używaniu języka polskiego w piśmie. Kiedy dokonał się ten proces i jaką rolę odegrało w nim duchowieństwo?
– W XV w. kazania mówione po polsku (od XIII w.) spisywano po łacinie, dodając do nich tylko dodatki polskie, np. pieśni, modlitwy, dziesięcioro przykazań, spowiedź powszechną. Dodatki te były dla głoszących kazania obowiązujące od XIII w. Synod wrocławski z 1248 r. zalecił duchowieństwu po polsku odmawiać „Wierzę” i Ojcze nasz”, a synod odbyty w Łęczycy w 1285 r., polecał czytać i objaśniać również „Zdrowaś Maria” i spowiedź powszechną zaczynająca się od słów „Kaję się Bogu”.
Czy w łacińskich kodeksach jasnogórskich spotykamy takie dodatki?
– W średniowiecznych rękopisach jasnogórskich na uwagę zasługuje pieśń maryjna: „Maryja, czysta dziewice”. Wpisanie tej pieśni do łacińskiego kodeksu jest niewątpliwie związane ze wzrostem znaczenia kultu maryjnego w Europie i na ziemiach polskich.
Pieśń polska zaczynająca się od słów „Maryja, czysta dziewice” została zapisana na karcie 347 kodeksu sermones Dominicales (Kazania niedzielne). Dukt pisma wskazuje na czas około połowy XV w. Rękopis częstochowski jest drugim znanym przekazem. Pierwszy to tzw. przekaz sieciechowski. Tekst jasnogórski różni się nieco od niego. Zamiast 9 zwrotek trójwierszowych liczy osiemnaście rządków.
Co takiego szczególnego znajduje się w tym zabytku piśmiennictwa polskiego?
– W przekazie częstochowskim odnajdujemy pewne właściwości pisowni, które świadczą o językowych związkach społeczności jasnogórskiej z Małopolską. Na przykład w rządku dziewiątym spotykamy zdanie: „Wierzymy, iż cie wysłusza”, w którym występuje zapis „cie” zamiast „cię” – na sposób małopolski. Inną właściwością rękopisu jest zapis „wszytcy”, zamiast północnej formy „szwytcy”.
O czym mówi nam lokalizacja pieśni w kodeksie ?
– Bardzo ważna jest też lokalizacja samej pieśni. „Maryja, czysta dziewice” poprzedza modlitwę „Zdrowaś Maria”. Mógł to być celowy zabieg, często stosowany w liturgii, służący urozmaiceniu kazania, służący wywołaniu efektu kontrastu między śpiewem a recytacją i tym samym urozmaicający kazanie W rękopisach częstochowskich odnajdujemy tylko dwie pieśni maryjne. Ale i te teksty z XV w. oraz z początku XVI w., potwierdzają, że język polski odgrywał już ważną rolę w działalności katechetycznej paulinów.
Rozmawiał:
Rękopis częstochowski tekstu „Maryja czysta dziewica”
(pisownia uwspółcześniona):
Maria czysta dziewice daj nam widzieć boże
lice niebieskie dziedzice
Czysta krysta jeś poczęła i znosiła, porodziła
z nas pierwsza prosiła
Prze ten twój naświętszty owoc miła panna
racz nam wspomoc na duszy na ciele wzmoc
Widzisz żeśmy opętani wielkimi niemocami
przeto proś za nami
Wierzymy iż cię wysłusza ten jeż wszytkim
swanatem rusza jegoż wsza twarz słusza
Tyś naswiętsza modlisz tegdy modlą
wszytcy święci tegdy milczą milczysz wszegdy
Abychom na tem kazaniu k’swemu boskiemu
poznaniu po tem zawitaniu
Zgotowano jeż wszem dobrym a osobnie
bogiem szczodrym pozdro pozdrowieniem
Z nas każdy tym pozdrowieniem anioł gdyż
najświętszą wieczy rzkąc zdrowa jest maria
PAWEŁ LECHOWSKI