Przed wybuchem I wojny światowej elektrownię miejską tworzyły trzy stacje elektryczne: Centralna – mieszcząca się nieopodal Magistratu, oraz stacje znajdujące się w zabudowaniach fabryki „Peltzer i Synowie” i w dzielnicy Zawodzie. Pomyślny rozwój miasta w 1914 roku zahamowała panika wywołana informacjami o możliwości wybuchu wojny. 3 sierpnia o godzinie 4 nad ranem Armia Niemiecka zajęła Częstochowę, zastając ją z czynną elektrownią, niezniszczonymi sieciami elektryczną i telefoniczną a także zapasami węgla, koksu i ropy naftowej.
Elektrownia w czasie I wojny światowej
Dzięki przezorności właścicieli – Towarzystwa “Siła i Światło” – w pierwszym miesiącu wojny elektrownie funkcjonowały normalnie, w kolejnych miesiącach zaczęto wykorzystywać paliwo zarekwirowane w nieczynnych zakładach przemysłowych. W późniejszym okresie na zlecenie władz niemieckich odcięto użytkowników energii elektrycznej uznanych za nieważnych. Jednocześnie powstawały nowe instalacje na potrzeby armii i administracji niemieckiej. W wyniku wzmożonego zapotrzebowania na metale kolorowe niezbędne w produkcji uzbrojenia i amunicji Niemcy masowo rekwirowali przedmioty od łyżek i widelców po miedziane pokrycie dachów i maszyny. Z elektrowni zabrano wtedy cztery tony przewodów miedzianych oraz duże liczby ołowianych płyt akumulatorowych. Na początku kwietnia 1915 roku terytorium dawnego powiatu częstochowskiego podzielono na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austro-węgierską. Nawet wtedy elektrownia miejska pracowała jak dotychczas, jednak zasilając jednocześnie dwa obszary, każdy pod innym okupantem. 15 kwietnia 1916 roku nastąpiło przejęcie Towarzystwa wraz z elektrownią pod niemiecki Zarząd Przymusowy
Okres międzywojenny
Gdy sytuacja na froncie rosyjsko-niemieckim ustabilizowała się, na ziemiach Królestwa Polskiego ruszyła akcja budowy zakładów elektrycznych. Jako że działania te były w interesie okupantów, chętnie przedłużali stare i podpisywali nowe koncesje. Wtedy także i w Częstochowie dążono do rozbudowy elektrowni. Jako miejsce na nowa stację wyznaczono ponownie grunty na Zawodziu, nad brzegiem Warty i w pobliżu bocznicy kolejowej. W 1918 roku zainstalowano i uruchomiono lokomobilę, a moc elektrowni osiągnęła przedwojenny poziom. Wszystkie miejskie stacje elektryczne razem wzięte dawały energię elektryczną o mocy 640 KM. mimo to w stosunku do innych miast o zbliżonej wielkości i podobnym charakterze przemysłowym zauważono opóźnienie w rozwoju elektroenergetyki. W roku 1920 wybuchł pożar w stacji elektrycznej w fabryce „Peltzerów”, co w konsekwencji doprowadziło do drastycznego ograniczenia w zużyciu energii elektrycznej. Stacja ta bowiem produkowała 40 procent energii elektrycznej zużywanej przez miasto. Zaostrzenia dotyczące zużyciu prądu spotęgowała dodatkowo wojna polsko-bolszewicka, w czasie której specjalne rozporządzenie w tej sprawie wydał Minister Spraw Wewnętrznych. Prócz tego Elektrownia, podobnie jak wiele innych zakładów, wysłała swoich pracowników na front.
Zgodnie z ustawą elektryczną z dnia 21 marca 1922 roku prawo udzielania koncesji na zakłady elektryczne przekazano władzom państwowym, w związku z czym Zarząd Miasta Częstochowa podjął starania w ministerstwie o koncesję dla Kantoru „Siła i Światło”, co nastąpiło w roku 1923. Po wcieleniu decyzji w życie, Kantor natychmiast zajął się sprowadzeniem nowego generatora prądu stałego i uruchomieniem silnika Diesla. Wtedy to moc elektrowni wzrosła do 694 kW, co nadal nie pokrywało zapotrzebowania blisko stutysięcznego miasta. Nie dziwi jednak opieszałość Kantoru w dokonywaniu kosztownych inwestycji, jako że koncesja miejska nie była długotrwała. W 1923 roku utworzono spółkę „Elektrownia w Częstochowie Sp. Z. o. o.”, w której udziałowcami byli inż. C. Apanowicz i towarzystwo belgijskie „Tramways et Eléctricité en Russie Société Anonyme”. Dwa lata później „Elektrownia w Częstochowie Sp. z.o.o.” uzyskała uprawnienia rządowe na zbyt energii elektrycznej w granicach miasta oraz na budowę i eksploatację Elektrowni okręgowej w Częstochowie.
W marcu 1926 roku na ulicach miasta postawiono kioski transformatorowe, przy czym wykonanie ich projektu powierzono znanemu i cenionemu architektowi Tadeuszowi Fijałkowskiemu i architektowi Mączyńskiemu. Kioski znalazły szybko także i inne zastosowanie – coraz częściej ozdabiały je reklamy świetlne wykonane z rurek neonowych. Jeszcze w tym samym roku, obok funkcjonującej stacji elektrycznej na Zawodziu, wybudowano nową Elektrownię Okręgową. Dalsza rozbudowa nastąpiła w latach 1927 i 1930. W tym czasie Elektrownia Okręgowa wytwarzała energię dla Częstochowy i okolic oraz dla Radomska. Tuż przed II wojną światową liczba odbiorców energii elektrycznej przekroczyła 22,5 tysiąca, a Częstochowę oświetlało 1100 lamp.
Pod niemiecką okupacją
Już trzeciego dnia II wojny światowej wojska hitlerowskie zajęły Częstochowę. Okupant przejął pełną kontrolę nad wszystkimi spółkami elektroenergetycznymi na terenie miasta tworząc zarząd niemiecki. W listopadzie 1939 roku zawiązała się w elektrowni lokalna konspiracyjna organizacja wojskowa, która rok później przybrała nazwę „Związku Czynu Zbrojnego”. Zdekonspirowano ją jednak w 1941 roku. Wśród zatrzymanych było siedmiu pracowników częstochowskiej elektroenergetyki, mimo to w latach następnych pracownicy brali czynny udział w walce podziemnej jako członkowie Armii Krajowej. Podobnie jak podczas I wojny światowej przemysł niemiecki zaczął odczuwać brak metali kolorowych, a szczególnie miedzi i jej stopów. Mimo znacznych konfiskat i zakazów wznoszenia nowych inwestycji podczas wojny wybudowano kilkadziesiąt kilometrów linii wysokiego napięcia i zelektryfikowano około 10 wsi, m.in. Żuraw, Lusławice, Smyków i Zrębice. Dzięki czujności załogi, elektrownia przetrwała w dobrym stanie technicznym okres przechodzenia miasta z rąk niemieckich w ręce radzieckie. Należy jednak wspomnieć, że uszkodzenia części urządzeń i fragmentów sieci elektroenergetycznych spowodowały kilkudniową przerwę w dostawach prądu. Po wyzwoleniu miasta lokalne zakłady przemysłowe same zaoferowały swoje zapasy węgla na rzecz elektrowni.
„Wyzwolenie” i lata komunizmu
Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Częstochowy, pojawiły się ludowe struktury władzy. Częstochowska elektroenergetyka została upaństwowiona i aż do 1990 roku podlegała planowej, centralistycznej gospodarce. Połączono również w jeden Zarząd Państwowy wszystkie spółki elektroenergetyczne w Częstochowie, jakie powstały we wcześniejszych latach. Dyrektorem naczelnym powstałego przedsiębiorstwa został inż. Antoni Grabowski. Zaraz po opanowaniu miasta nowe władze zleciły naprawy zarówno wewnątrz samej elektrowni jak i całej zewnętrznej infrastruktury. Pracownicy elektrowni, źle ubrani i niedożywieni wykonywali swoją pracę przy dużych mrozach. Brakowało także środków transportu – materiały niezbędne do naprawy lub przebudowy noszono na ramionach, przewożono rowerami lub chłopskimi furmankami. Początkowo, jako zapłatę, otrzymywali jedynie ciepły posiłek. Pierwszą pensję otrzymali dopiero po trzech miesiącach.
Po 1946 roku częstochowska elektroenergetyka prężnie się rozwijała. Było to związane m.in. z rozbudową hutnictwa żelaza (szczególnie Huty „Częstochowa”), rozwojowi przemysłu lekkiego, zwiększeniem liczby mieszkańców oraz rozbudową osiedli, miasta i elektryfikacją pobliskich wsi. W 1948 roku kraj podzielono na 14 okręgów energetycznych, jednak już trzy lata wcześniej Częstochowa wraz ze znaczną częścią powiatu została zaliczona do Zjednoczenia Energetycznego Okręgu Łódzkiego. W latach 1947-1949 obowiązywał Trzyletni Plan Rozwoju Energetyki, w którym szczególny nacisk położono na elektryfikację i reelektryfikację wsi, oraz przygotowanie mocnych podstaw do dalszego rozwoju elektroenergetyki w ramach gospodarki planowej. Wtedy też podjęto się pierwszej tak wielkiej inwestycji energetycznej w Polsce – budowy linii energetycznej „Zjawa” Śląsk – Łódź –Warszawa, o mocy przesyłu 80 MW. W styczniu 1951 roku dokonano ponownego podziału na okręgi – z poprzednich 14 utworzono sześć nowych. Częstochowa i okolice znalazły się w składzie Zakładów Energetycznych Okręgu Południowego z siedzibą w Katowicach.
Ze względu na planową elektryfikację kraju polska elektroenergetyka stanęła przed koniecznością wykształcenia nowych kadr. Z chwilą powstania Szkoły Inżynierskiej w Częstochowie w 1949 roku, naboru na I rok studiów Wydziału Mechanicznego dokonywano na trzy oddziały, w tym również elektryczny, jednak kierunku tego nie udało się wówczas uruchomić. Dwa lata później powołano Katedrę Elektrotechniki, której pracownicy prowadzili zajęcia z elektrotechniki ogólnej na Wydziałach: Budowy Maszyn, Metalurgicznym i Włókienniczym. W 1963 roku na wniosek Stowarzyszenia Elektryków Polskich Naczelna Organizacja Techniczna wystąpiła z prośbą do Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego o powołanie Wydziału Elektrycznego w Politechnice Częstochowskiej, co zostało zrealizowane 7 marca 1966 roku. Pierwszym dziekanem i założycielem wydziału został docent inż. Jan Gottfried, specjalista z zakresu sieci elektroenergetycznych.
–
W 1989 roku zlikwidowano Okręgi Elektryczne, a Zakład Energetyczny Częstochowa rozpoczął działalność jako samodzielne przedsiębiorstwo państwowe. 4 lata później przekształcono je w spółkę Zakład Energetyczny Częstochowa SA, która obecnie jest częścią Grupy Tauron.
–
Artykuł powstał w oparciu o rozdział autorstwa dr. Aleksandra Gąsiorskiego pt.: „Historia elektroenergetyki częstochowskiej”, zamieszczony w publikacji „Zakład Energetyczny Częstochowa SA – stulecie elektroenergetyki częstochowskiej”.
ANNA GAUDY