Te obszary, cenne ze względów przyrodniczych lub innych, objęte są ochroną ścisłą, zapewniającą ich ochronę przed intensywną działalnością człowieka. W regionie częstochowskim należą do nich:
– BUKOWA GÓRA, rezerwat leśny o pow. 1.06 ha utworzony w 1959 r. w celu zachowania starodrzewia bukowego. Znajduje się między Rudnikami Wieluńskimi a Parzymiechami, 2 km na płn. od wsi Klesniska. Najcenniejszym obiektem są buki naturalnego pochodzenia w wieku 140-200 lat. Potężne drzewa o wysokości dochodzącej do 30 m i średnicy obwodu przekraczającej 90 cm. Obok buków występuje sosna zwyczajna, jodła, świerk pospolity, dąb szypułkowy, grab, brzoza i jawor. Rezerwat otoczony jest ścisłą ochroną, stanowi on fragment obszaru w kompleksie lasów sosnowych graniczących z terenem Załęczańskiego Parku Krajobrazowego.
– BUKOWA KĘPA, rezerwat powołany na mocy rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 11 XII 1995 r. Dokumentację tego obiektu przygotował prof. Romuald Olaczek z Uniwersytetu Łódzkiego. Jest to częściowy rezerwat leśny o pow. 52,84 ha, który znajduje się między Gorzkowem Starym i Cholidrowem w pobliżu przysiółka Łączki. Najwyższy punkt w rezerwacie osiąga 384 m n.p.m., zaś różnica względna wysokości wynosi 100 m. Rezerwat stanowi enklawę leśną wśród terenów użytkowanych przez rolnictwo. Porasta go drzewostan bukowy, dąb szypułkowy oraz jawor i lipa szerokolistna. Występują tu również ostańce o wysokości ok. 30 m.
– DĘBOWA GÓRA, wzniesienie o wysokości 282 m n.p.m. w rejonie Kłobucka, porośnięte lasem, na którym znajduje się rezerwat o pow. 5,4 ha. Chroni się w nim las mieszany z przewagą dębu (ok. 200-letni) z domieszką świerku, jodły i buku. W ruinie występuje tutaj wawrzyk wolczełyko i bluszcz pospolity
– GÓRA ZBORÓW, rezerwat przyrody nieożywionej w Podlesicach, w gminie Kroczyce. Utworzony został w 1957 r., ma pow. 45 ha ze względu na unikalne formy skalne. Obejmuje wzgórza Zborów i Kołoczek oraz przedzielającą je dolinę. Rezerwat – jeden z najpiękniejszych obiektów skalno-krajobrazowych o niezwykle urozmaiconej rzeźbie krasowej. Południowe zbocze Góry opada kaskadowo stromymi ścianami, porozdzielanymi płaskimi półkami, chodnikami, zawieszonymi kotlinkami. Szata roślinna silnie zniszczona. Rezerwat w zasadzie odlesiony. Większe powierzchnie borów mieszanych i sosnowych występują tylko na wzgórzu Kołoczek. Osobliwością roślinną jest goździk siny i mącznica lekarska, a wśród fauny – drozd skalny i pustułka. Rezerwat ma chronić skały wapienne tworzące najbardziej malowniczą grupę ostańców na Wyżynie Częstochowskiej.
– KALISZAK, rezerwat utworzony w 1953 r. na obszarze 14.64 ha, położony w gm. Janów przy drodze Janów – Lelów, w sąsiedztwie wsi Apolonka, w leśnictwie “Dziadówki”. Rezerwat utworzono z myślą o zachowaniu występującego tu starodrzewia w szczególności jodły w wieku 100-16- lat. Oprócz jodły rośnie tu modrzew europejski, buk zwyczajny, dąb szypułkowy i bezszypułkowy. Wysokość starodrzewia sięga blisko 36 m. W 1940 r. dokonano w tym rejonie egzekucji na częstochowskiej inteligencji. Zginęli tu m.in. Stanisław Nowak wiceprezydent Częstochowy, dyr. Dominik Zbierski, senator RP. Tragedię tę upamiętniają dwie symboliczne mogiły z krzyżami i okolicznościowymi napisami.
– OSTRĘŻNIK, rezerwat przyrody leśnej o pow. 4,1 ha w gm. Janów, utworzony w 1960 r. dla ochrony lasu bukowo-grabowego naturalnego pochodzenia oraz ciekawych form skalnych i ruin zamku. Na wzgórzu zamkowym (373 m n.p.m.) znajdują się resztki murów zamku obronnego. U podnóża zamku znajduje się wejście do Jaskini Ostrężnickiej, wprowadzające do systemu korytarzy i niewielkich komór. W pobliżu węzła szlaków znajduje się okresowe źródło krasowe, o dużej wydajności. W okresie wypływu strumieni zanika w piaskach ok. 500 m poniżej.
– PARKOWE, rezerwat krajobrazowy przyrody o pow. 153,22 ha w Potoku Złotym, utworzony w 1957 r. dla ochrony doliny rzeki Wiercicy z dobrze zachowanymi fragmentami lasu pierwotnego i licznymi skałami. W 1934 r. na pow. ok. 200 ha utworzono rezerwat dla ochrony źródeł Wiercicy w celu dostarczenia wody do stawów z hodowlą pstrąga. Powołany w 1957 r. rezerwat obejmuje całą górną część Doliny Wiercicy. Teren jest urozmaicony i posiada bogatą rzeźbę. Zgrupowania skalne są małe, ukryte w lesie, występują we wschodniej części doliny. Charakterystyczny akcent tworzy woda: malownicze źródła Zygmunta oraz źródło Elżbiety i inne wywierzyska. W centrum rezerwatu znajduje się obszar wypełniony stawami. Lasy porastające zbocza Doliny Wiercicy tworzą piętrzący się wysokopienny starodrzew, wśród którego dominują buk pospolity i dąb. Obok występuje 17 gatunków krzewów, 119 gatunków bylin i ziół, 82 gatunki mchów a także wiele gatunków ssaków, ptaków i owadów (m.in. rusałka).
– RAJCHOWA GÓRA, rezerwat za zach. od wsi Hutki o pow. 8 ha w gm. Konopiska, w którym chroniony jest las mieszany naturalnego pochodzenia w wieku 100-300 lat.
– SOKOLE GÓRY, największy na Wyż. Częstochowskiej rezerwat przyrody. Obejmuje on 9 zalesionych wzgórz wapiennych, z których największym jest Puchacz (402 m n.p.m.). Gniazda skał wapiennych o niezwykłych kształtach wyglądają malowniczo. W 1936 r. powstał projekt utworzenia rezerwatu pn. “Knieja olsztyńska”. W 1953 r. utworzono rezerwat leśny “Sokole Góry” początkowo obejmujący powierzchnie ok. 216 ha, na której znajdowało się 46 jaskiń. Jaskinia Olsztyńska o długości korytarzy 75 m posiada nacieki stalaktytowe i stalagmitowe. W roku 1962 odkryto Jaskinie Wszystkich świętych, która stanowi przedłużenie Jaskini Olsztyńskiej. Do unikalnych należy Jaskinia Koralowa, w której na zwisających i poplątanych ze sobą korzeniach drzew. osadziły się nacieki na podobieństwo koralu (od 1966 zabezpieczona kratą). Do największych należy odkryta w 1982 r. Jaskinia Maurycego (długość 140 m) obfitująca w bogactwo kalcytowych nacieków. W jaskini pod Skalna Górą żyje unikalny chrząszcz, który przetrwał od epoki lodowcowej. W jaskiniach tego rezerwatu znajdują się liczne kolonie nietoperzy. Na wzgórzach rosną buki, sosna, grab, jodła i modrzew.
– ZAMCZYSKO, rezerwat leśny o pow. 1,5 ha na wzgórzu wyróżniającym się w okolicy Wręczycy Wielkiej. Widoczne są tu ślady wałów obronnych i fosy mającej połączenie z Czarną Okszą. Na wzgórzu (260 m n.p.m.) rosną blisko stuletnie dęby.
W sąsiedztwie rezerwatu znajduje się wieś Grodzisko, w której znajduje się drewniany kościół św. Rocha wybudowany w 1710 r. po wygaśnięciu panującej tu zarazy; murowane budynki folwarczne z poł. XIX w.; spichlerz dwukondygnacyjny z dachem siodłowym.
– ZIELONA GÓRA, rezerwat przyrody leśnej o pow. 19,56 ha w Kusiętach, utworzony w 1953 r. w celu ochrony lasu na wapiennym wzgórzu z jaskinią. Góra ta, dawniej zw. Gołą Skałą, posiada szczyt zbudowany z ostańczych skałek wapiennych, przybierających ciekawe i efektowne kształty. Pod szczytem widnieje otwór jaskini o długości ok. 70 m, w której występują słupy naciekowe. Ze szczytu widoczna panorama Częstochowy. Na terenie rezerwatu występuje buk zwyczajny, dąb szypułkowy, sosna, grab i roślinność znajdująca się pod ochroną m.in. wawrzynek i bluszcz pospolity.
BOGDAN SNOCH