Chciałbym Państwu przedstawić stanowisko archeologiczne, do niedawna nie znane, a odkryte w ubiegłym roku. Jest nim brama wjazdowa do średniowiecznego miasta Lelów, zwana „Bramą Nakielską” .
Pierwsza wzmianka o tym mieście pochodzi z bulli papieża Celestyna III z roku 11931 . Na sztucznym kopcu obok miasta znajdował się zamek zbudowany przez Konrada Mazowieckiego w XIII wieku2, chociaż sama osada została ufortyfikowana dopiero w następnym stuleciu przez Kazimierza Wielkiego3 .Nie jest znana dokładna data ukończenia tej inwestycji, jednak wiadomo ,że miało to miejsce przed rokiem 13704. W tym też okresie powstała opisywana budowla. Niestety nie zachowały się żadne ryciny bądź obrazy ukazujące wygląd Bramy Nakielskiej, a jedynie w kilku źródłach odnotowano sam fakt jej istnienia. Natrafiono na nią przypadkowo podczas prac remontowo –budowlanych przy ulicy Szczekocińskiej i dopiero badania archeologiczne przeprowadzone w roku 2011 w połączeniu z planem miasta z czasów Królestwa Kongresowego pokazały, z czym tak naprawdę mamy do czynienia. Do naszych czasów dotrwały jedynie fundamenty oraz fragmenty obwodowych murów miejskich przylegających do bramy. Po przeprowadzeniu wykopalisk dokonano szczegółowych pomiarów, które posłużą m.in. do wykonania komputerowej wizualizacji budowli, a w przyszłości być może odbudowy tego obiektu.
Dzięki tym pomiarom oraz w miarę dokładnej wiedzy w jakim okresie brama powstała, można poszukać podobieństwa do obiektów z tego samego okresu, które przetrwały do naszych czasów.
Zarysy fundamentów wskazują na uderzające podobieństwo do Bramy Krakowskiej w Lublinie, również wybudowanej na polecenie Kazimierza Wielkiego. Rozmiary budowli oraz sposób jej wykonania mówią o jej znaczeniu dla obronności całego średniowiecznego miasta. Wskazuje na to także jej umiejscowienie. Znajduje się ona na wschodniej rubieży, która w przeciwieństwie do innych kierunków nie posiadała żadnych naturalnych przeszkód terenowych dla ewentualnego agresora.
Jako ciekawostkę można uznać budulec z jakiego została ona wykonana. Użyto do tego kamieni z piaskowca, który nie występuje w bezpośrednim sąsiedztwie miasta. Prawdopodobnie sprowadzono go aż z Gór Świętokrzyskich. W połączeniu z rozmiarami budowli pokazuje to jak wielkim przedsięwzięciem było jej postawienie w czasach, w których nie znano jeszcze kolei, a transport tak dużej ilości kamienia z oddalonych kamieniołomów musiał się odbywać przy pomocy wozów konnych, bądź zaprzężonych w woły.
Wewnątrz budowli, jak i w jej bezpośrednim sąsiedztwie, natrafiono w trakcie badań na szereg mniejszych zabytków przybliżających nam czasy świetności budowli, jak i całego średniowiecznego miasta. Odkryto tam monety ,elementy uzbrojenia m.in.: groty strzał oraz umbo tarczy, a także dużą ilość mniejszych i większych fragmentów ceramiki. Wśród monet znalazły się także denary Władysława Jagiełły dobitnie świadczące o średniowiecznej przeszłości tego miejsca. W okresie swojej świetności Lelów był ważnym punktem na szlaku zwanym „ magnum stratum” 5 biegnącym z Rusi na Śląsk do Wrocławia. Jako gród kasztelański w ziemi krakowskiej pełnił zapewne rolę miejsca poboru opłat celnych a wszyscy kupcy i podróżni musieli przejeżdżać właśnie prze Bramę Nakielską. Wraz z powolnym upadkiem miasta zmalało znaczenie jego fortyfikacji . Miasta nie stać już było na ich renowacje oraz na kosztowne remonty.
Po dwóch wielkich pożarach Lelów bardzo podupadł i pomimo specjalnych przywilejów nadanych przez Kazimierza Wielkiego oraz potwierdzonych przez m.in. Elżbietę Węgierską 6 miasto nigdy już nie powróciło do dawnej świetności. Smutny los spotkał także Bramę Nakielską, o czym świadczy fragment lustracji z roku 1784 „ Miasto murami opasane, to jednak w kilku miejscach rozwalone, brama z przyjazdu od Nakła w połowie obalona , niebezpieczeństwem dla życia przejeżdżających grożąca, której do reszty rozwalenia nakazujemy w miesiącu listopadzie(…)” 7 Prawdopodobnie w tym też roku budowlę rozebrano, lecz jej fragmenty były widoczne jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku o czym świadczy wspomniany już plan miasta z roku 1827.
1 Lelów stary i nowy 1193-1993 praca zbiorowa s.2
2 800 lat Lelowa, Marian Nowak, Antoni Białowąs s.8
3 Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu Jacek Laberschek s.483
4 Kronika katedralna krakowska s.625
5 M. Nowak A. Białowąs 800 lat Lelowa s.5
6 Słownik historyczny… J. Laberschek s.485
7 M. Nowak A. Białowąs 800 lat Lelowa
Bartosz Karolczyk