wieś, siedziba Urzędu Gminy w pow. częstochowskim, dawne m. lokowane przez Kazimierza Wielkiego. Król podczas pobytu w Olsztynie, 15 III 1369 r. wydał Jakubowi Rednickiemu z Nagłowic, pozwolenie założenia miasta Przirow. Jakub otrzymał za 20 grzywien groszy praskich prawo dziedzicznego wójtostwa z trzema łanami ziemi, dwoma ogrodami, sadzawką i młynem, do którego obowiązani byli oddawać swe zboże wieśniacy sąsiednich wsi królewskich. Do wójta należała trzecia część kar sądowych. Wójt został właścicielem łąk wśród bagien od Kościelca do granic Ulesia, obszaru bagna zw. Głębokie i lasu Kozielnego. Król zastrzegł sobie prawo pobierania z łanów miejskich po fertonie (czwartą część grzywny), a w miejsce dziesięciny po 6 groszy. Przyrów otrzymał prawo miejskie średzkie, które kolejno potwierdzali królowie polscy. Zygmunt August w 1564 r. rozszerzył prawa przez dodanie 3 jarmarków, a Stefan Batory w 1576 r. przeniósł je na inne dni zgodnie z życzeniem mieszczan.
PRZYRÓW, wieś, siedziba Urzędu Gminy w pow. częstochowskim, dawne m. lokowane przez Kazimierza Wielkiego. Król podczas pobytu w Olsztynie, 15 III 1369 r. wydał Jakubowi Rednickiemu z Nagłowic, pozwolenie założenia miasta Przirow. Jakub otrzymał za 20 grzywien groszy praskich prawo dziedzicznego wójtostwa z trzema łanami ziemi, dwoma ogrodami, sadzawką i młynem, do którego obowiązani byli oddawać swe zboże wieśniacy sąsiednich wsi królewskich. Do wójta należała trzecia część kar sądowych. Wójt został właścicielem łąk wśród bagien od Kościelca do granic Ulesia, obszaru bagna zw. Głębokie i lasu Kozielnego. Król zastrzegł sobie prawo pobierania z łanów miejskich po fertonie (czwartą część grzywny), a w miejsce dziesięciny po 6 groszy. Przyrów otrzymał prawo miejskie średzkie, które kolejno potwierdzali królowie polscy. Zygmunt August w 1564 r. rozszerzył prawa przez dodanie 3 jarmarków, a Stefan Batory w 1576 r. przeniósł je na inne dni zgodnie z życzeniem mieszczan.
W XV w. wieś Komorowo, w której znajdował się drewniany kościół parafialny p.w. św. Doroty została włączona do miasta. J. Długosz zanotował nazwę miasta, które w jego czasach nazywało się Przerow. Lustracja z 1564 r. podała, że Przyrów liczył “86 starszych, którzy czynszu płacą po 12 groszy i 5 rolników, którzy nic nie płacą”. W 1581 r. miasto płaciło 26 florenów podatku. W 1606 r. zaczęto budować kościół murowany p.w. św. Anny, a w 1634 r. klasztor – fundacji Piotra Tylickiego . Położenie klasztoru przy drodze do Częstochowy stanowiło punkt wypoczynku nie tylko dla podróżnych. Dzięki temu w Przyrowie powstały karczmy, kramy i odbywały się chętnie uczęszczane targi. Według lustracji wiadomo, że w samym mieście znajdowało się 136 domów. Rozwój miasta zahamował najazd szwedzki z 1656 r. Większość zabudowy została spalona, a lustratorzy podkreślali, że pozostało tylko 55 domów i kościół św. Doroty.
Wojny XVII i XVIII w. podkopały byt społeczno-ekonomiczny miasta. Ostatnia lustracja królewszczyzn 1789 r. policzyła się 137 domów i 603 mieszkańców, w tym 42 Żydów, w których posiadaniu znajdowała się miejscowa karczma. W dwa lata później wspomniano o 2 księżach i rektorze szkoły parafialnej, do której uczęszczało 17 dzieci. Poza tym funkcjonował jeszcze szpital, w którym przebywało 7 ubogich. Lustratorzy obciążyli mieszczan powinnościami “aby mosty i groble własnym kosztem” remontowali i utrzymywali. “Miasto co zamku dawać ma czynsz 76 zł, łojowego 23 zł, mostowego 12 zł”.
Mieszczanie w obronie swych interesów toczyli spory graniczne, z dziedzicami dóbr okolicznych o nieprawnie zagarnięte grunta, wnosili skargi na konkurencyjną działalność bernardynów ze św. Anny (1665, 1789). Stała walka w obronie interesów, znaczne obciążenie na rzecz zamku w Olsztynie, powodowały, iż miasto nie mogło się podnieść ekonomicznego upadku. Następnie przyszły lata likwidacji państwa polskiego, okupacja pruska i obciążenia podatkowe, wojny w czasach napoleońskich, które to wydarzenia nie sprzyjały rozwojowi miasta. W połowie XIX w. budowa linii kolejowej warszawsko-wiedeńskiej przez pobliską Częstochowę zamknęła proces degradacji Przyrowa. W 1870 r. Przyrów spadł do rzędu osad, tracąc prawa miejskie. Próby uprzemysłowienia osady skończyły się niepowodzeniem. Rozwijający się przemysł Częstochowy i Radomska ściągnął u schyłku XIX w. znaczną liczbę ludności Przyrowa. W roku 1900 w Przyrowie było 229 domów i 3.629 mieszkańców.
W 1933 r. w Przyrowie było 384 domy i 2.679 mieszkańców, którzy posiadali ogółem 1.495 ha, z czego 657 ha ziemi ornej. Po II wojnie światowej nie zmienił się charakter Przyrowa. W roku 1970 Przyrów liczył 406 budynków mieszkalnych i 1.621 mieszkańców, z których 48 proc. utrzymywało się z pracy w rolnictwie. 779 mieszkańców czerpało dochód z prowadzenia 397 gospodarstw rolnych o powierzchni łącznej 1.066 ha i areale użytków rolnych 1.008 ha. 245 gospodarstw posiadało powierzchnię większą niż 2 ha, a przeciętnie na jedno gospodarstwo przypadało 2.69 ha.
Parafia w Przyrowie wyłączona została prawdopodobnie z parafii lelowskiej. Po powstaniu miasta ośrodkiem parafii stał się kościół p.w. św. Doroty (rozebrany w 1911). Nowy kościół wybudowany został w 1908-1921 staraniem ks. Edwarda Bendkowskiego i konsekrowany 29 X 1911 r. przez bpa St. Zdzitowieckiego. Kościół ten gruntownie wyremontował ks. Wincenty Szymczyk, a uzupełnił jego wyposażenie ks. Czesław Kabała.
W odległości 1 km na płd.-zach. od centrum Przyrowa znajduje się kościół św. Mikołaja, być może z XVII w., jednonawowy z figurą św. Mikołaja (z XV w.). We wsi postawiono pomnik ku czci 43 mieszkańców zamordowanych w czasie okupacji niemieckiej. Rada Państwa nadała gminie Przyrów Krzyż Partyzancki.
W Przyrowie znajduje się Urząd Pocztowy, Urząd Gminy, Komisariat Policji, Bank Spółdzielczy, OSP, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Z placówek kulturalno-oświatowych mają tu siedzibę Gminna Biblioteka Publiczna, Gminny Ośrodek Kultury i Sportu, przedszkole gminne, szkoła podstawowa im. A. Mickiewicza oraz gimnazjum. Poza tym w Przyrowie znajduje się apteka, lecznica dla zwierząt, Niepubliczny ZOZ, Samodzielny Gminny Ośrodek Zdrowia. W Przyrowie jest także Woj. Spółdzielnia Ogrodniczo-Pszczelarska, Gminna Spółdzielnia “Samopomoc Chłopska”, Spółdzielnia Kółek Rolniczych, Prywatne Biuro Usług Geodezyjno-Kartograficznych, sklepy, kawiarnie, bary i zakłady handlowo-usługowe.
BOGDAN SNOCH