Pierwsze zachowane wzmianki o Lelowie pochodzą z roku 1193. Jednak nie wszyscy zdają sobie sprawę z faktu, że Ziemia Lelowska była zasiedlana co najmniej tysiąc lat wcześniej.
Kilka lat temu w trakcie budowy budynku gospodarczego przy ulicy Źródlanej, robotnicy przypadkowo natknęli się na zespół zabytków, w skład którego wchodziły: naczynia ceramiczne, 2 groty włóczni, nóż, okucie od wiadra oraz umbo i imacz tarczy. Odkrycia dokonano w pobliżu źródła „Zimiąca”. Przedmioty wykonane z żelaza pokrywała patyna ogniowa. Zbadali je naukowcy z Zakładu Archeologii Epoki Żelaza Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Okazało się, że w miejscu tym znajdował się grób ciałopalny wojownika kultury przeworskiej (ludność tej kultury, wiązana jest z szerzej znanymi Wandalami), a odnalezione przedmioty stanowiły wyposażenie grobowe. Profesor Piotr Kaczanowski na podstawie zachowanych zabytków stwierdził, że pochówek pochodzi prawdopodobnie z I wieku naszej ery.
Do tej pory za najstarsze ślady osadnictwa w tym rejonie uważano cmentarzysko ciałopalne położone w pobliskim Drochlinie. Po dogłębnych analizach naukowcy stwierdzili, że zespół zabytków z Lelowa jest jednak starszy o około 100- 150 lat. Informacja zmieniła wiedzę o zasiedlaniu Progu Lelowskiego w epoce żelaza.
W miejscu znaleziska od 21 lipca i trwały do 13 sierpnia br. naukowcy z UJ pod kierownictwem mgr Tomasza Wagnera we współpracy z Izbą Tradycji Ziemi Lelowskiej przeprowadzili badania archeologiczne. Spodziewano się znaleźć cmentarzysko ciałopalne z początków naszej ery. Wbrew przypuszczeniom odkryto relikty dawnej osady – wyłożone kamieniami palenisko, za którym znajdowały się pozostałości regularnej konstrukcji słupowej (być może długiego domu słupowego). Zdaniem naukowców były to dzieła przedstawicieli kultury przeworskiej i chronologicznie odpowiadały pochówkowi, od którego rozpoczęły się prace archeologiczne. Znaleziska tego typu są niezwykle rzadkie, do tej pory na terenie naszego kraju odnotowano ich jedynie kilka.
Obok konstrukcji słupowej znaleziono też chatę półziemiankową, wewnątrz której znajdowało się palenisko wyłożone gliną. W miejscu tym zaobserwowano również natężenie zabytków ruchomych: fragmenty naczyń ceramicznych, z których niektóre ozdobione były pięknym ornamentem oraz liczne kości zwierzęce stanowiące informację o diecie dawnych mieszkańców osady. Wyjątkowym okazem okazały się także ozdobna szpila brązowa (prawdopodobnie służyła do spinania kobiecych szat) oraz zawieszka wykonana z tego samego materiału. Odkryto również pozostałości warsztatu tkackiego w postaci glinianego przęślika oraz kamiennych obciążników.
Na podstawie prac badawczych można wysnuć przypuszczenie, że w tym miejscu w I wieku naszej ery istniała osada. Kierownik badań przypuszcza, że odkrycie kolejnych dawnych zabudowań jest tylko kwestią czasu i kolejnych prac badawczych. Być może uda się też w przyszłości rozwiązać zagadkę pochówku zlokalizowanego tak blisko osady. Dokładne analizy materiałów pozyskanych w trakcie badań pozwolą sprawdzić czy szczątki wojownika spoczęły w ziemi w okresie, w którym ona funkcjonowała.
Badania przyniosły także odkrycie młodszych zabytków. Znaleziono, m.in., ponad dwadzieścia monet, z których aż piętnaście pochodziło z XV wieku, a więc z okresu największego rozkwitu miasta. Są to denary jagiellońskie, kilka w dobrym stanie. Odkryto także przedmioty pochodzące z XX wieku, a które również mogą się okazać ważne dla lokalnej historii: pojedyncze łuski i wystrzelone pociski karabinowe, prawdopodobnie związane z potyczką partyzantów Armii.
Wszystkie pozyskane podczas prac zabytki zostaną zakonserwowane oraz poddane analizie naukowej. W przyszłości będzie je można obejrzeć w Izbie Tradycji Ziemi Lelowskiej, na wystawie im poświęconej. Otwarciu tej ekspozycji towarzyszyć będzie też sesja popularno-naukowa, na której przedstawione zostaną wyniki badań archeologicznych prowadzonych na opisywanym stanowisku. Już teraz można jednak stwierdzić, że Ziemia Lelowska zamieszkiwana była w zamierzchłych czasach, a okolice współczesnego Lelowa tętniły życiem w okresie, w którym żył Chrystus.
Izba Tradycji Ziemi Lelowskiej
Bartosz Karolczyk