Wybitni badacze regionu
Był jednym z najwybitniejszych polskich geologów, badaczem młodszej części ery mezozoicznej, tj. jury i kredy, oraz twórcą polskiej szkoły geologii czwartorzędu; geografem, polarnikiem i podróżnikiem. Urodził się 8 stycznia 1906 roku w ukraińskim miasteczku Konstantinowka, na terenie Zagłębia Donieckiego, gdzie spędził dzieciństwo i wczesną młodość. Ojciec jego pochodził z wołyńskiej rodziny Różyckich, natomiast matka, z domu Rogozińska, była cioteczną siostrą znanego podróżnika, badacza Kamerunu, Stefana Szolc-Rogozińskiego (1861-1896), wielbionego przez całą rodzinę. Niewątpliwie rodowy kult tego wybitnego badacza i podróżnika, a zarazem polskiego patrioty, pochodzącego z mieszanego polsko-niemieckiego małżeństwa (urodzonego w Kaliszu w zamożnej rodzinie fabrykanta tekstylnego – Scholtza), miał olbrzymi wpływ na całe życie S. Zb. Różyckiego, który już jako młody chłopiec marzył o dalekich podróżach.
W Częstochowie
Do szkół uczęszczał w Charkowie i Dniepropietrowsku, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przeniósł się wraz z rodzicami początkowo do Warszawy, gdzie pobierał nauki w gimnazjum im. Stefana Batorego, ale wkrótce razem z rodziną zamieszkał w Częstochowie, gdzie w 1925 r. uzyskał maturę jako absolwent gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza. Będąc jeszcze uczniem tej szkoły, w roku 1923, rozpoczął amatorskie badania naukowe jurajskich okolic Częstochowy, uwieńczone oryginalnymi obserwacjami i opracowaniami geologicznymi. Wyniki tych młodzieńczych prac naukowych zyskały podziw i uznanie w oczach takich autorytetów, jak profesorowie: Jan Lewiński (1876-1939) znawca jury i czwartorzędu, Roman Kozłowski (1889-1977) światowej sławy paleontolog i Jan Nowak (1880-1940) wybitny geolog-tektonik, profesor Wszechnicy Jagiellońskiej, zamordowany przez Niemców w Oświęcimiu.
W roku 1925 Różycki rozpoczyna studia geologiczne w Warszawie u prof. Jana Lewińskiego w Zakładzie Geologii UW, gdzie wkrótce, na drugim roku studiów, zostaje asystentem. Jednocześnie współpracuje z Instytutem Geologicznym, dla którego wykonuje w terenie, w miesiącach wakacyjnych, mapę geologiczną Żarek w skali: 1:100000. W tym samym roku, tj. w 1927, ukazuje się drukiem jego pierwsza praca naukowa, pt.: “Przewodnik geologiczny po Warszawie”, a w 1928 r. ciekawa notatka ogłoszona w Sprawozdaniach Komisji Fizjograficznej PAN, dotycząca utworów granicznych jury środkowej i górnej. W 1929 r. w Sprawozdaniach Towarzystwa Naukowego Warszawskiego ukazuje się drukiem opracowanie dotyczące interglacjału żoliborskiego, które później znacznie rozszerzył i stało się ono podstawą jego promocji doktorskiej w 1931 r. Tak powstała jego nowa fascynacja – obok jury i kredy – historią i osadami czwartorzędu, która zaowocowała licznymi orzeczeniami hydrogeologicznymi i geologicznymi, m.in. dla uzdrowiska w Otwocku oraz dla samej Warszawy, co dało jedną, racjonalną koncepcję budowy przyszłego metra.
Popularyzacja Arktyki
Po tym okresie rozpoczynają się intensywne prace populizatorskie Różyckiego dotyczące Arktyki: m.in. pisze liczne artykuły do “Wielkiej Geografii Powszechnej”. Nie zapomina jednak i o miejscach mu bliższych, postulując w 1934 r., w czasopiśmie “Służba nauce”, utworzenie rezerwatu geologicznego wokół kamieniołomu jaki wówczas istniał na zachodnim stoku Jasnej Góry i był szeroko znany i opisany w literaturze geologicznej ze względu na występowanie tutaj licznych amonitów przewodnich, które pozwoliły przeprowadzić podział jury na piętra i poziomy. Artykuł na ten temat, pt.: “W sprawie rezerwatu geologicznego na Jasnej Górze pod Częstochową” ukazał się również w 1938 r. w II tomie “Ziemi Częstochowskiej”.
Przy współpracy prof. Dobrowolskiego (1872-1954) organizuje na początku lat trzydziestych wyprawę naukową na Spitzbergen i bierze następnie w niej udział. Kilkumiesięczny pobyt w rejonie fiordu Van Keulen przyniósł obfity i niezwykle cenny materiał obserwacyjny i geologiczny z Ziemi Torella zbudowanej z osadów triasu, jury i kredy, opublikowany w 1937 r., a potem, w rozszerzonym zakresie, w 1957 r.
Za zasługi w badaniach Spitzbergenu Norwegowie uhonorowali go, nazywając jeden z lodowców “Różyckibreen”. Równolegle, w latach trzydziestych, prowadzi badania terenowe nad osadami mezozoiku od Krakowa do Wielunia, a także w Pieninach i Karpatach. Poszukuje rud żelaza w jurze wieluńskiej z pomocą intensywnych prac ziemnych, co w owym czasie było raczej rzadkością. W rezultacie powstają cenne opracowania geologiczne okolic Pierzchna, Kłobucka, Zawiercia, Złotego Potoku, Żarek, Lelowa, Kraśnicy, Błędowa i całego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, zilustrowane licznymi mapami geologicznymi, w różnych skalach, jako wynik geologicznego kartowania, tj. “wydeptania” setek i tysięcy kilometrów. Geolodzy wiedzą, jak wówczas trud myślowy zostaje zwielokrotniony wysiłkiem fizycznym.
Praca w konspiracji
W 1939 r. zostaje zmobilizowany i bierze udział w obronie Modlina. W okresie okupacji, w latach 1940-1944, prowadzi prace konspiracyjne w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie, w ramach działalności Wydziału Geograficznego (pod kryptonimem “Schronisko”) Komendy Głównej AK, gdzie był kierownikiem działu geologicznego; bierze również udział w tajnym nauczaniu. W czasie Powstania Warszawskiego ratuje cenne zbiory instytutu.
W 1945 r. habilituje się na Uniwersytecie Warszawskim przedstawiając rozprawę pt. “Baton, kelowej i oksford Jury Krakowsko-Częstochowskiej” i obejmuje kierownictwo Zakładu Geograficznego UW, organizując go od podstaw. W 1946 r. zostaje profesorem nadzwyczajnym i oddaje się całkowicie pracom organizacyjnym szkolnictwa geologicznego w Polsce. W 1952 r. tworzy Wydział Geologii na UW oraz pierwszą w kraju Katedrą Geologii Czwartorzędu. W tym samym roku ukazuje się, rozszerzona i pogłębiona, jego rozprawa habilitacyjna z 1945 r. pt.: “Górny dogger i dolny malm Jury Krakowsko-Częstochowskiej”. W latach 1953-1955 jest dyrektorem Państwowego Instytutu Geologicznego i jednocześnie wykładowcą na Uniwersytecie Warszawskim. W międzyczasie (w 1954 r.) zostaje mianowany profesorem zwyczajnym.
W kilka lat później zaczyna się dla niego okres wymarzonych od dawna dalekich podróży. Oto w latach 1955-1959, w ramach ogólnoświatowej akcji Roku Geofizycznego prof. Różycki opracowuje program wznowienia polskich wypraw polarnych oraz organizuje podróże naukowe do krajów tropikalnych, jednocześnie w niektórych z nich uczestnicząc: do Wietnamu (1956 r.) na Spitzbergen (w 1958 r.) oraz dwukrotnie na Antarktydę (1958 i 1959 r.). Za wzorową organizację tych wszystkich wypraw zostaje odznaczony w 1962 r. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
W ramach międzynarodowych kongresów INQUA, jako polski ekspert, w 1957 r. wyjeżdża do Madrytu, aby przedstawić wyniki polskich badań nad czwartorzędem. Jeszcze kilka razy podróżuje do innych krajów w tym samym celu: w 1963 r. – do Denver i w 1969 r. – do Paryża, gdzie omówił m.in. najnowsze metody datowania osadów czwartorzędowych.
Geologia częstochowska
Wcześniej, bo w 1960 r., jest współorganizatorem 33. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Częstochowie. W specjalnie wydanym “Przewodniku geologicznym – Częstochowa 4-6 IX 1960” – jest autorem opisu dwóch wycieczek terenowych, zatytułowanych: “Położenie i budowa geologiczna terenu Częstochowy” i “Jura górna i kreda oraz zjawiska krasowe w północnej części Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej”. W 1967 r. oraz w 1972 r. (jako drugie wydanie) ukazuje się jego epokowa monografia pt.: “Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie” (wyd. PWN), jako próba syntezy tego okresu dziejów Ziemi.
Na zaproszenie archeologów indyjskich uczestniczy w wyprawie do brzeżnej części Himalajów w 1967 r. i podróż tę wykorzystuje dla zapoznania się z osadami czwartorzędu tego rejonu; a w roku 1972 Fracuzi powierzają mu – jako eksperci – ustalenie śladów staropaleozoicznego zlodowacenia kontynentalnego na obszarze dzisiejszej Sahary.
Należy wspomnieć również, że w latach 1971-1975 kierował licznym interdyscyplinarnym zespołem naukowym, który w ramach prac Zakładu Geologii UW przygotowywał dokumentację dla trasy CKM odcinka Zawiercie-Grodzisk Mazowiecki.
W roku 1977 prof. Różycki przechodzi na emeryturę, ale jest w dalszym ciągu czynny naukowo opracowując “200 lat geologii w Warszawie” oraz “Pyłowe utwory typu lessowego na świecie, ich występowanie i geneza”. W tym ostatnim opracowaniu wykorzystał m.in. materiały ze swojej podróży sprzed kilku lat do Bułgarii, gdzie badał utwory tego typu na Płycie Bułgarskiej, między Dunajem a górami Bałkanu, pokrytej grubymi warstwami lessu, leżącymi na wapieniach okresu kredowego.
Odkrycie Atlantydy
W roku 1979 Wiedza Powszechna, w serii popularnej “Omegi”, wydaje niezwykle interesującą księżeczkę prof. Różyckiego pt.: “Geolog detektywem – Na tropie ludzi, kultur i sztuki” (format kieszonkowy, 200 stron, ilustracje i mapki autora). Jest ona podsumowaniem całego naukowego życia profesora, odzwierciedla wielką jego erudycję i pasję poznawczą a także metody pracy. Odkrywa w niej – opierając się na wynikach badań archeologicznych – m.in. istnienie w odległych czasach wielkiego “mocarstwa kamiennego”, rozciągającego się od Wysp Brytyjskich po Maroko i Algerię. Mocarstwo to miałoby być legendarną Atlantydą zniszczoną przez trzęsienie Ziemi.
Prof. S.Z. Różycki był promotorem blisko 200 prac magisterskich z zakresu geologii i geomorfologii czwartorzędu, 26 rozpraw doktorskich, autorem ponad 250 publikacji. Był członkiem wielu krajowych i zagranicznych organizacji naukowych i stowarzyszeń, m.in. przewodniczącym Polskiego Stowarzyszenia Filmu Naukowego. Wygłosił dziesiątki odczytów i wykładów w krajowych i zagranicznych ośrodkach naukowych i wszelkiego rodzaju towarzystwach, w polskim radiu i telewizji.
Był człowiekiem wielkiej prawości i rzetelności naukowej, niezwykle pracowitym i o wielkich wymaganiach, zarówno w stosunku do siebie, jak i do innych. Zmarł 16 września 1988 r. w wieku bez mała 83 lat i pochowany został w Warszawie.
ZBIGNIEW ZADRUSKI