Historia pałacu Raczyńskich w Potoku (bo taką miał wówczas nazwę) sięga przełomu XIV/XV wieku. Wówczas należał do rodu Potockich herbów Jelita i Szreniawa.
W tym czasie siedziba miała formę wieży mieszkalno-obronnej. W XVI wieku Potok przejął Jan Silnicki, a po nim na początku XVII wieku Jan Koryciński, kasztelan oświęcimski, który rozbudował dwór. Koryciński odsprzedał posiadłość wraz z zamkiem Stanisławowi Koniecpolskiemu, hetmanowi polnemu koronnemu. Był to jeden z najpotężniejszych magnatów w XVII-wiecznej Polsce. Jego majątki leżały m.in.: w Małopolsce, Wielkopolsce, na Mazowszu, Ukrainie. Pod koniec życia posiadał kilkanaście większych miast i kilkaset innych miejscowości. Zgromadzona fortuna pozwoliła mu rozwinąć na szeroką skalę działalność budowlaną. Zakładał miasta, kościoły, rezydencje, pałace.
W 1632 roku Potok po raz pierwszy został wymieniony w księdze “Polonia albo opisanie Królestwa Polskiego”, napisanej przez księdza Szymona Starowolskiego. Był to rodzaj przewodnika po ówczesnej Rzeczypospolitej, uwzględniający ustrój polityczny, podział administracyjny, geograficzny. Opisywał również większe miasta, sławne pałace i zamki. O potoku napisano: “nad rzeką Pilicą przyciąga uwagą Nowopole, gniazdo Koniecpolskich z zamkiem bardzo wytwornym i tejże rodziny zamek Potok, przepięknie położona posiadłość”.
Potok odziedziczył syn hetmana Aleksander i jego wnuk Stanisław, a po jego bezpotomnej śmierci jego kuzyn – Jan Aleksander Koniecpolski, który w pobliżu Potoku założył miasteczko Janów. Postanowił również rozbudować odziedziczoną siedzibę w Potoku. Do przebudowy pałacu zaangażował jednego z najwybitniejszych architektów II połowy XVII wieku – Tymana z Gameren. Architekt ten został sprowadzony do Polski przez ród Lubomirskich. Przebudował on (lub projektant z jego pracowni) fasadę pałacu, dobudowując dwupiętrowy ryzalit zwieńczony tympanonem. Kompozycja tej elewacji pałacu w stylu klasycyzującego baroku warszawskiego wyraźnie nawiązuje do zaprojektowanych przez Tylmana fasad m.in.: w pałacu Gnińskich-Ostrogskich w Warszawie, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w i jego żony Zofii z Opalińskich w Puławach oraz Morsztynów w Warszawie.
Do śmierci Jana Aleksandra Koniecpolskiego w 1719 roku, Potok odziedziczyła jego żona Elżbieta Febronia z Rzewuskich, po jej śmierci – jej bratanica, żona Stanisława Potockiego, herbu Pilawa. Do Potockich pałac należał do lat sześćdziesiątych XVIII wieku. W okresie konfederacji barskiej za działalność polityczną władze carskie odebrały go Piotrowi Potockiemu, ostatniemu z rodu Potockich i przekazały Ernestowi Bironowi, jednemu z urzędników carskich.
Na początku XIX wieku właścicielem pałacu został Stanisław Kostka Szaniawski. Po jego śmierci w 1806 do połowy wieku, pałac zmieniał czterokrotnie właścicieli. W 1851 roku Potok kupił Wincenty hrabia Krasiński dla swojego syna Zygmunta Krasińskiego. Liczył na to, że przepięknie położona miejscowość na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej w pobliżu malowniczych ruin średniowiecznych zamków w Olsztynie, Ostrężniku, Mirowie i Bobolicach spowoduje, że poeta zaprzestanie wojaży zagranicznych i pozostanie w kraju na dłużej. Krasińscy wprowadzili również obecną nazwę – Złoty Potok, z powodu wyjątkowych walorów krajobrazowych.
W ciągu 10-lecia z licznego rodzeństwa Krasińskich pozostała przy życiu tylko Maria Beatrix. W 1857 roku nieoczekiwanie zmarła córka Krasińskich, Elżbietka, w 1858 – gen. hrabia Krasiński, rok później – Zygmunt Krasiński. W 1867 zmarł jego młodszy syn Zygmunt, w 1873 – starszy Władysław. Elżbieta Eliza Krasińska, wdowa po Zygmuncie zmarła w 1876 roku.
W 1877 roku Maria Beatrix wyszła za mąż za Edwarda Raczyńskiego, wnosząc mu w posagu Złoty Potok wraz z pałacem. Maria z mężem i synem Karolem Rogerem zamieszkała w pałacu, który na ich przyjęcie został odnowiony. Maria Raczyńska przywiozła ze sobą wyposażenie, m.in.: meble, sprzęt kuchenny, gospodarczy, ale również dzieła sztuki: ok. 70 obrazów, 25 grafik i rysunków. Wśród obrazów olejnych przeważały krajobrazy i portrety, ale były też obrazy religijne np. “Matka Boska Częstochowska”, “Św. Teresa”, “Chrystus na krzyżu”. Maria Raczyńska miała do dyspozycji kilkanaście pokoi. Na parterze oprócz hollu i pomieszczeń gospodarczych znajdowały się 2 salony, 2 pokoje sypialne, pokój stołowy i biblioteka. Na piętrze – 2 salony z przyległymi pokojami, pokój jadalny i 5 innych pokoi. W 1884 roku po śmierci żony, Edward Raczyński ożenił się z jej bratową Różą z Potockich Krasińską, wdową po Władysławie.
W 1903 roku Karol Roger poślubił Stefanię z książąt Światopełk Czetwertyńskich. Przed przybyciem rodziny do Złotego Potoku Karol postanowił wyremontować stary pałac. Prace trwały 2 lata – założono urządzenia sanitarne, przebudowano klatkę schodową, wymieniono pokrycie dachowe. Przed wejściem ustawiono 2 rzeźbione lwy z tarczami herbowymi i wzniesiono kamienną fontannę. W tym czasie rekultywowano też park, projektu Franciszka Szaniora, który zaprojektował również park pod Jasną Górą. Ostatni właściciel Złotego Potoku Karol Raczyński mieszkał w pałacu do 1945 roku. Zmarł w 1946 roku w Łodzi. Po wojnie w ramach nacjonalizacji majątków pałac został pozbawiony swojej własności. Synom i żonie Karola udało się wyjechać do Londynu i tam mieszkali aż do śmierci.
Wyposażenie pałacu częściowo zostało przekazane jako tzw.: mienie podworskie do restytuowanego Muzeum w Częstochowie oraz do Muzeum w Kielcach. Obecnie dzieła sztuki, które kiedyś zdobiły pałac są eksponowane w dworku Krasińskich na wystawie “Pamiątki po Krasińskich”.
Na podstawie artykułu “Dzieje domu pańskiego” Anny Dylewskiej, kustosza Muzeum Częstochowskiego, opublikowanego w Almanachu Częstochowy w czerwcu 2004 roku. Prezentacja odbyła się w grudniu ubiegłego roku w tymczasowej siedzibie Muzeum w Urzędzie Stanu Cywilnego w Częstochowie. Opowieści towarzyszył koncert uczniów Szkoły Muzycznej w Częstochowie oraz wystawa zdjęć Złotego Potoku i okolic autorstwa Zbigniewa Burdy.
ANNA KNAPIK-BEŚKA