Przed 1990 r. istniał, w ramach Instytutu Filologii Polskiej, Zakład Historii i Kultury Polskiej, kierowany początkowo przez prof. Aleksandra Swieżawskiego, później przez prof. Andrzeja Zakrzewskiego. Po przełomie roku 1989 r. w gronie pracowników zakładu zrodził się pomysł, by uruchomić na częstochowskiej uczelni studia historyczne. Prócz wspomnianych profesorów głównym orędownikiem tej idei był dr Marceli Antoniewicz. Co przemawiało za tym projektem? Ówczesny rektor WSP prof. Edward Polanowski uzasadniając konieczność utworzenia studiów historycznych podkreślał konieczność “pilnego wykształcenia nauczycieli historii, którzy byliby w stanie przekazać młodzieży rzetelną wiedzę historyczną”. Podkreślano też istniejący w województwie deficyt nauczycieli historyków. I – co okazało się w przyszłości najważniejsze – konieczność zintensyfikowania prac nad przeszłością regionu częstochowskiego.
Przed 1990 r. istniał, w ramach Instytutu Filologii Polskiej, Zakład Historii i Kultury Polskiej, kierowany początkowo przez prof. Aleksandra Swieżawskiego, później przez prof. Andrzeja Zakrzewskiego. Po przełomie roku 1989 r. w gronie pracowników zakładu zrodził się pomysł, by uruchomić na częstochowskiej uczelni studia historyczne. Prócz wspomnianych profesorów głównym orędownikiem tej idei był dr Marceli Antoniewicz. Co przemawiało za tym projektem? Ówczesny rektor WSP prof. Edward Polanowski uzasadniając konieczność utworzenia studiów historycznych podkreślał konieczność “pilnego wykształcenia nauczycieli historii, którzy byliby w stanie przekazać młodzieży rzetelną wiedzę historyczną”. Podkreślano też istniejący w województwie deficyt nauczycieli historyków. I – co okazało się w przyszłości najważniejsze – konieczność zintensyfikowania prac nad przeszłością regionu częstochowskiego.
Formalny wniosek dotyczący uruchomienia studiów historycznych został pozytywnie zaopiniowany przez Senat WSP 31 I 1990. Zgodę, w terminie jak na zwyczaje ministerialne błyskawicznym, wyraził Minister Edukacji Narodowej prof. Henryk Samsonowicz. Być może zaważył tu fakt, iż minister – znany badacz historii średniowiecza – doskonale zorientowany był w potencjale naukowym częstochowskiej kadry historycznej. We wrześniu 1990 rozpoczął się nabór na pierwszy rok historii, tymczasowo w formie 3 – letnich studiów zawodowych kończących się uzyskaniem licencjatu. W lipcu 1990 r., w miejsce Wydziału Humanistyczno – Pedagogicznego powstały wydziały: Pedagogiczny i Filologiczno – Historyczny. W ramach Wydziału Filologiczno – Historycznego utworzono Instytut Filozoficzno – Historyczny, a w nim zakłady: Historii Starożytnej i Średniowiecznej pod kierownictwem prof. Marka Cetwińskiego, Historii Nowożytnej – prof. .Andrzej Zakrzewski, Historii Najnowszej – prof. Ryszard Szwed, Teorii i Historii Kultury (obecnie Historii i Kultury Krajów Europy Środkowej i Wschodniej – dr Zbigniew Jakubowski, Metodologii i Dydaktyki Historii – prof. Tadeusz Srogosz. Do Instytutu włączono istniejący już wcześniej Zakład Filozofii i Religioznawstwa, kierowany przez prof. Stefana Folarona. Dziekanem Wydziału Filologiczno – Historycznego został prof. Aleksander Swieżawski, po nim (od 1993 r.) prof. Jan Przewłocki i od 1999 r. prof. Tadeusz Srogosz. Pierwszym dyrektorem Instytutu był prof. Andrzej Zakrzewski (do końca 1990), później dr Marceli Antoniewicz, od 1994 r. prof. .Jan Walczak i od 1999 r. ponownie dr Antoniewicz.
Prowadzenie 3-letnich studiów zawodowych było minimum, nie odpowiadającym ani potrzebom Częstochowy, ani aspiracjom kadry WSP. Podpisana umowa z Uniwersytetem Łódzkim gwarantowała naszym studentom historii możliwość kontynuacji i uzyskania tytułu magisterskiego w Łodzi. Od powstania Instytutu nasza kadra z determinacją walczyła o prawo prowadzenia na miejscu pełnych 5-letnich studiów. Udało się uzyskać zgodę MEN w 1993 r. na prowadzenie studiów dwustopniowych (3 plus 2), wprowadzając je od roku akademickiego 1993/94. W roku 1997/98 możliwe już było przejście na jednostopniowy, pięcioletni system studiów. Kolejnym ważnym wydarzeniem było przyznanie 29 I 2001 r. przez Centralną Komisję ds. Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora nauk humanistycznych. Było to pierwsze takie uprawnienie w dziejach WSP. Pierwszym doktorem historii, który swoją pracę obronił w Częstochowie stał się 20 IV Juliusz Sętowski.
Zdaniem dr Marcelego Antoniewicza – istnieją już wszelkie warunki formalne, by możliwe było uzyskanie możliwości prowadzenia przewodów habilitacyjnych. Nasz Instytut Historii stawiany jest już na równi z instytutami uniwersyteckimi. O pozycji naszego Instytutu świadczy dorobek pracujących tu ludzi. Bazą byli pracownicy WSP z Zakładu Historii i Kultury Polskiej. Do kręgu “ojców założycieli” zaliczyć można prof. Aleksandra Swieżawskiego, prof. .Andrzeja Zakrzewskiego, dr. Marcelego Antoniewicza, dr. Dariusza Złotkowskiego, dr. Waldemara Palusa. Po utworzeniu Instytutu to grono zasilili – prof. Tadeusz Dubicki, prof. Jan Przewłocki, prof. Jan Walczak, prof. ks. Jan Związek, prof. Marek Cetwiński i – oczywiście obecny Rektor WSP – prof. Ryszard Szwed.
Brak miejsca, by w całości przedstawić naszą kadrę historyczną. Niech mi zatem wybaczą, ale pominę tu osoby szczególnie zasłużone, a jednocześnie najbardziej znane w środowisku Częstochowy. Mieliśmy już bowiem szereg okazji, by pisać o ks. prof. Janie Związku, o prof. Ryszardzie Szwedzie, prof. Andrzeju Zakrzewskim czy o dr Marcelim Antoniewiczu.
Kultową postacią był prof. Aleksander Swieżawski. Pochodzący z Lwowa, swoją karierę naukową związał z pracą – od 1957 r. – na Uniwersytecie Łódzkim. Na WSP przeniósł się w 1980 r. W latach 1983 -1990 r. kierował Zakładem Historii i Kultury Polskiej, w okresie 1984-87 był dziekanem Wydziału Humanistyczno – Pedagogicznego, a od 1990 do 1993 dziekanem Wydziału Filologiczno – Historycznego. W 1995 r. został mianowany profesorem zwyczajnym. Dorobek profesora to 99 prac w tym 7 książek. Z najważniejszych wymieńmy: “Ziemia bełzka. Zarys dziejów politycznych do 1462 r.”, “Rawskie księstwo Piastów Mazowieckich 1313-1462”, “Historia Polski. Przewodnik dla studentów polonistyki”, “Warsztat naukowy historyka. Wstęp do badań historycznych” (wydana na WSP książka jest jednym z najbardziej popularnych podręczników akademickich na wielu uczelniach krajowych). W przygotowaniu kolejne ważne dzieło profesora – “Monografia przemysłu wielkopolskiego”. Profesor jest także autorem kilkudziesięciu biogramów w najbardziej renomowanym wydawnictwie historycznym jakim jest “Polski Słownik Biograficzny”.
Cennym nabytkiem dla WSP było przejście z Wrocławia (w 1990 r.) dr. hab. Marka Cetwińskiego (profesor nadzwyczajny WSP, kierownik Zakładu Historii Starożytnej i Średniowiecznej). Sławę w kręgach amatorów historii zyskał książkami o rycerstwie śląskim do końca XIII w. Dwóch wydań doczekała się ciesząca się dużym uznaniem czytelników napisana wspólnie z Markiem Derwichem książka “Herby, legendy i dawne mity”. Znany jest także z licznych opracowań dotyczących przeszłości miast śląskich – Kłodzka, Dzierżoniowa, Ziębic. Nie stroni także od lżejszych form publicystyki – był współautorem zbioru “Wrocławskie anegdoty” Profesor Tadeusz Dubicki jest postacią, być może, bardziej znaną za granicami kraju niż w Częstochowie. Opublikowana w 1990 r. praca “Żołnierze polscy internowani w Rumunii” jest fundamentalnym opracowaniem dotyczącym tego nieznanego epizodu w dziejach armii polskiej. Uzyskała ona nagrodę Polskiej Fundacji Kulturalnej w Londynie im. Edwarda Raczyńskiego. W przygotowaniu jest kolejna ważna praca dotycząca konspiracji wojennej w Rumunii, praca będąca ukoronowaniem wieloletnich badań. W sumie rumuńskiemu tematowi prof. poświęcił 9 prac książkowych, stając się niewątpliwie autorytetem naukowym w tej dziedzinie badań. Podobny krąg tematyczny jest przedmiotem zainteresowań prof. Tadeusza Paneckiego. Pracę na WSP na stanowisku profesora nadzwyczajnego łączy z zajmowaną funkcją wicedyrektora Wojskowego Instytutu Historycznego. Z najbardziej znanych prac profesora wymieńmy: “Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich”, “Generał broni Władysław Sikorski”, “2 Korpus w bitwie o Monte Cassino”, “Overlord. Polskie Siły Zbrojne w ramach drugiego frontu w Europie Zachodniej”.
Prof. Bartłomiej Szyndler – od 1997 r. profesor zwyczajny w WSP, przeszedł do nas z Uniwersytetu im. .M. Curie-Skłodowskiej z Lublina. Autor m.in. “Dyktatora generała Józefa Chłopickiego”, “Biblioteki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego” i zbioru “Silva rerum polonorum” (wydanie specjalne z okazji 25-lecia WSP), należy do najlepszych w Polsce specjalistów w badaniach okresu I poł. XIX w. Do grona wybitnych historyków, którzy zasilili środowisko częstochowskie dodajmy prof. Jerzego Roberta Nowaka. Jest to jeden z najlepszych w Polsce specjalistów od najnowszej historii Węgier (“Węgry 1939-1969”, “Węgry bliskie i nieznane”, “Węgierskie wyznania”, “Węgry. Burzliwy okres 1955-56”. Znany jest także z publicystyki podnoszącej zagrożenia antypolonizmem.
To zaledwie kilka postaci, których dorobek liczy się w kręgach nie tylko krajowych. Warto też dodać, że równie wielkie znaczenie miały publikowane w Częstochowie prace prof. Ryszarda Szweda o samorządzie terytorialnym i dr. Antoniewicza o zamkach jurajskich. Praca Antoniewicza stała się okazją podjęcia przez Instytut ważnej inicjatywy. Konferencja “Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej” w 2000 r. była pierwszym interdyscyplinarnym spotkaniem poświęconym tym zagadnieniom. Kontynuacja stworzy z Częstochowy główny ośrodek castelologiczny w kraju, oddziałujący – dzięki międzynarodowej współpracy – na środowiska w całej Europie Środkowo-Wschodniej.
Podkreślmy duży wkład historyków WSP w badania nad historią regionalną. Ukoronowaniem tego będzie wydanie “Monografii Częstochowy i Jasnej Góry”. Współtworzy monografię wielu znanych historyków (m.in. prof. Ryszard Kołodziejczyk, prof. Krystyna Kersten), ale ponad 70% prac jest autorstwa naszej kadry. Kolejnym wyzwaniem jest kontynuacja “Słownika biograficznego Ziemi Częstochowskiej”. Kontynuowane będą także coroczne konferencje 11 XI, przynoszące kolejne tomy opracowań dotyczących najnowszej historii miasta i regionu.
Oferta częstochowskich studiów historycznych musi dostosowywać się do potrzeb rynku pracy. Nieprawdziwe okazały się przepowiednie, że Częstochowa kształcić będzie “odpady”. Poziom przekazywanej tu wiedzy nie odbiega od uczelni uniwersyteckich. Z dumą można już chwalić się karierami wychowanków. Faktem jest jednak, że coraz trudniej uzyskać pracę nauczycielowi historii. Rocznie na studiach dziennych kształci się tu ponad 100 osób, drugie tyle na zaocznych. Konieczne są więc zmiany dotyczące kierunków kształcenia. Mówi o tym dr Marceli Antoniewicz, dyrektor Instytutu: “Zamierzamy odchodzić od modelu kształcenia wyłącznie nauczycieli. Planowane jest uruchomienie nowych specjalności. Od roku akademickiego 2002-2003 specjalność nauczycielska dotyczyć będzie 1/4 studentów. Powstanie archiwistyka, kolejną specjalnością będzie archeologia. Liczę tu na pomoc ze strony współpracującego z WSP archeologa średniowiecza dr. Stanisława Kołodziejskiego, pracownika Uniwersytetu Jagiellońskiego, znanego z badań prowadzonych na zamku w Olsztynie i Ostrężniku. Mamy też dobre kontakty z innymi przedstawicielami środowisk archeologów zajmujących się zamkami średniowiecznymi m.in. z prof. Leszkiem Kajzerem z Uniwersytetu Łódzkiego. Liczę także na uruchomienie specjalności filozoficzno – religioznawczej. Naszym atutem jest dr Piotr Stawiński, pracujący u nas i na UJ. Jego książki cieszą się zasłużenie dużą popularnością.
Zamierzamy organizować otwarte wykłady znanych historyków. Gościliśmy już prof. Andrzeja Grabskiego, prof. Jerzego Strzelczyka. Obiecał nam przyjazd prof. Henryk Samsonowicz. Zapowiedzieć już mogę udział wybitnych historyków w przygotowywanej wspólnie z Zakonem O. Paulinów konferencji poświęconej Władysławowi Opolczykowi. Wydarzeniem może być także publikacja w naszym wydawnictwie WSP ważnych książek – prof. Aleksandra Swieżawskiego “Monografia przemysłu wielkopolskiego” i prof. Eugeniusza Konika o Juliuszu Cezarze.
Wielką satysfakcję odczułem otrzymawszy gratulacje od dyrekcji, rady naukowej i pracowników Instytutu Historii PAN, podpisaną przez prof. Stefana Kuczyńskiego i prof. Stanisława Bylinę. “W liście gratulacyjnym IH PAN czytamy o tym, że nasz Instytut “wyrósł na znaczącą placówkę naukowo-badawczą w zakresie historii, o dużym i cennym dorobku badawczym i wydawniczym”. Nie są to tylko grzecznościowe słowa. Dowodem była wystawa publikacji książkowych historyków z WSP przedstawiona z okazji X-lecia. Wiele z nich jest już w kanonie najważniejszych opracowań historycznych wydawanych w naszym kraju.
Zwiedzając wystawę w towarzystwie ks. prof. Jana Związka i dr. Marcelego Antoniewicza podziwiałem nie tylko książki, lecz i wspaniały dar na X-lecie od rzeźbiarza Macieja Kędziory – pierwowzór pomnika Jana Długosza. Zdradzę tu pewną tajemnicę. Już wkrótce nasz Instytut zyska imię Jana Długosza. Będzie to wspaniały patron częstochowskich historyków. Ksiądz, biskup krakowski, autor wspaniałych “Dziejów Polski”, wychowawca królewskich dzieci – a jednocześnie historyk tak blisko związany z naszym regionem. Pomnik Wielkiego Kronikarza ustawiony przed Instytutem (Instytutem Uniwersytetu Częstochowskiego) będzie najlepszym symbolem bogactwa naszej tradycji naukowej.
JAROSŁAW KAPSA