Praca i życie na wsi narażają człowieka na zwiększony kontakt z kleszczami, które są nosicielami wielu groźnych chorób. Najczęściej przyczyniają się do zachorowań na boreliozę i kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Pamiętaj! Na kleszcze natknąć się można w całej Polsce.
W 2016 roku do oddziałów regionalnych Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zgłoszono 326 wniosków o przyznanie jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu bądź śmierci wskutek choroby zawodowej. KRUS przyznał wypłatę 268 osobom, z tego aż 233 z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu bądź śmierci wskutek odkleszczowej choroby zawodowej.
Kleszcz – poznaj swojego wroga
Kleszcz pospolity przenosi choroby groźne dla zdrowia i życia ludzi. Jego rozmiary wahają się od 1 do 5 mm. Przechodzi przez trzy stadia rozwojowe: dwa młodociane – larwy i poczwarki (nimfy) oraz stadium dojrzałe (imago). W każdej fazie żywi się tylko raz, zawsze wybierając inną ofiarę. Krew kręgowców jest mu niezbędna do przekształcenia w kolejną formę rozwojową. Wtedy atakuje wybierając na swoje ofiary większe zwierzęta dzikie – sarny, jelenie oraz zwierzęta domowe i gospodarskie i oczywiście ludzi.
Kleszcze żerują na ponad 300 gatunkach ssaków. Większości z nas kojarzą się z lasami, ale spotkamy je wszędzie: na łąkach, nad rzekami i jeziorami, w zaroślach, a nawet na trawnikach w miastach i wsiach. Trzeba uważać na nie przez cały rok. Aktywność kleszczy występuje między majem a listopadem, a najwięcej zachorowań notuje się w czasie żerowania nimf – od maja do sierpnia.
Drogi zakażenia chorobami odkleszczowymi: ukąszenie przez zakażonego kleszcza lub owada; spożycie surowego mleka lub mięsa zakażonej krowy, kozy, owcy; prawdopodobne jest też zakażenie płodu przez łożysko i dzieci przez mleko zakażonej matki; kontakty seksualne; skrajnie rzadko przez rany na skórze.
Czym jest borelioza?
Największą zapadalność na boreliozę notuje się w województwach: podlaskim, warmińsko-mazurskim (w tych dwóch województwach najwięcej jest także przypadków KZM), śląskim oraz opolskim. Jest to choroba endemiczna – występującą na terenie całego kraju.
Borelioza (krętkowica kleszczowa) to groźna choroba zakaźna atakująca wiele narządów. Jest dziś najczęściej stwierdzaną chorobą odkleszczową. Na człowieka oraz zwierzęta przenoszą ją kleszcze, w których układzie pokarmowym bytują krętki (Borrelia sp), wywołujące tę chorobę. Podejrzewa się także możliwość zakażenia boreliozą przez mleko zwierzęce i ludzkie, dlatego mleko i mięso, m.in., krów, kóz czy owiec, należy przed spożyciem poddawać obróbce cieplnej.
Borelioza przebiega w dwóch fazach: wczesnej – trwającej do kilku tygodni od zakażenia oraz późnej – mogącej trwać nawet lata. Różnią się one objawami, których liczba powoduje często błędne diagnozowanie. Ważne, by zgłaszać lekarzowi wszystkie niepokojące objawy – nawet te pozornie niezwiązane z ukąszeniem przez kleszcza.
Krętki boreliozy atakują układ nerwowy krótko po zakażeniu, wpływając na zachowanie osoby zarażonej, stąd borelioza bywa mylona z chorobami psychicznymi, nerwicą, reumatoidalnym zapaleniem stawów, wadami serca, stwardnieniem rozsianym czy chorobą Alzheimera.
Leczenie boreliozy nie jest łatwe
Tylko rozpoznany rumień wędrujący jest potwierdzeniem zakażenia i podstawą do rozpoczęcia leczenia. Jeśli nie wystąpił (został zignorowany lub pomylony z innym objawem), wówczas do zdiagnozowania boreliozy konieczne jest wykonanie z próbek krwi lub tkanek testów diagnostycznych (Western Biot, ELISA, PCR i PCR RT). Walkę z chorobą, zarówno w początkowej fazie, jak i w fazie przewlekłej, toczy się za pomocą antybiotyków. Większe szanse na powodzenie leczenia istnieją we wczesnej fazie choroby, ale i stadium przewlekłe w wielu przypadkach udaje się zakończyć powrotem do zdrowia.
Objawy boreliozy wczesnej: rumień wędrujący i inne zmiany skórne, objawy grypopodobne kilka lub kilkanaście dni po ugryzieniu.
Objawy boreliozy późnej: przedłużający się stan podgorączkowy, dreszcze, poty z nieznanych przyczyn, nawracające bóle głowy, mięśni i stawów dezorientacja, zagubienie, oszołomienie, huśtawki nastrojów, depresja, zaburzenia snu, duszności, kaszel, nagłe problemy ze słuchem, powiększone węzły chłonne, nawracające bóle brzucha.
Rumień wędrujący
U 30-40 proc. osób zakażonych boreliozą w miejscu ukąszenia pojawia się tzw. rumień wędrujący. Najczęściej jest to koncentryczna, czerwona plama o różnej średnicy (zwykle ok. 5 cm). Środek rumienia jest znacznie bledszy od zewnętrznego obwodu. Rumień pojawia się kilka dni po ugryzieniu i znika po krótkim czasie bez śladu. Jego zniknięcie nie oznacza końca choroby! Pojawienie się rumienia jest wskazaniem do natychmiastowej wizyty u lekarza.
Odczyn czy rumień?
Rumienia nie należy mylić z odczynem, który pojawia się na skórze po ukąszeniu przez kleszcza. Odczyn, w przeciwieństwie do rumienia, pojawia się już w momencie przegryzienia skóry. Znika po kilku dniach od usunięcia pasożyta. To zwykle niewielkie zaczerwienienie o jednolitej barwie, bez charakterystycznych kręgów.
Kleszczowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
KZM to choroba, która daje objawy podobne do grypy. Choć zwykle przebiega łagodnie, to w skrajnych przypadkach może prowadzić do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego – porażenia nerwów, niedowładów kończyn. KZM, podobnie jak borelioza, daje w pierwszej fazie objawy grypopodobne: bóle głowy, gorączkę, bóle mięśni, które utrzymywać się mogą od kilku dni do dwóch tygodni. U niektórych osób następuje zaostrzenie objawów: rośnie gorączka, pojawiają się wymioty i objawy ze strony układu neurologicznego (m.in. sztywność karku). Nie podjęte na czas leczenie może trwale uszkodzić układ nerwowy.
Na rynku dostępne są szczepionki przeciwko KZM. Odporność nabywa się zwykle po podaniu dwóch dawek (zalecane jest podanie trzech). Szczepienie wymaga co pięć lat podania dawki przypominającej. O podaniu szczepionek decyduje lekarz. W 2012 roku zaszczepiło się 25 tysięcy osób.
Lepiej zapobiegać niż leczyć!
Pomimo rozwoju medycyny nadal najlepszą metodą obrony przed boreliozą i KZM jest unikanie kontaktu z zakażonymi kleszczami.
Zapamiętaj! Aby zmniejszyć ryzyko ukąszenia przez kleszcza:
• możliwie szczelnie okrywaj ciało (koszula z długimi rękawami, spodnie z długimi nogawkami, kryte buty, wysokie skarpety – nie muszą być grube, żeby skutecznie ochronić, wskazane jest także nakrycie głowy):
• odpowiedni strój zadbaj zwłaszcza podczas prac polowych, pracy w lesie, zbierania owoców runa leśnego
• nie siadaj bezpośrednio na trawie, na zwalonych drzewach
• unikaj spacerów w wysokiej trawie, zaroślach – wybieraj przetarte ścieżki, zachowaj szczególną ostrożność na terenach masowego występowania kleszczy i w sezonie ich wzmożonej aktywności
• stosuj środki odstraszające kleszcze (repelenty) – zawsze zgodnie z instrukcją producenta, uważnie sprawdzaj ciało swoje i swoich dzieci po powrocie do domu. Repelenty do stosowania przez ludzi dostępne są w formie sprayów, żeli, kremów a nawet nasączonych plastrów i opasek. Można je kupić w aptece.
Mam kleszcza! Na pomoc!
Po każdym powrocie do domu należy dokładnie obejrzeć swoje ciało. Szczególnie uważnie miejsca najchętniej wybierane przez kleszcze: zgięcia łokci, kolan, pod pachami, w pachwinach, za uszami. Jeśli znajdziemy kleszcza wbitego w skórę, należy go prawidłowo i szybko usunąć.
tinta lub ramka
Oto kilka prostych zasad:
• jeśli kleszcz wbił się w trudno dostępnym miejscu, poproś o pomoc drugą osobę, uchwyć kleszcza specjalnym przyrządem do usuwania kleszczy; można też podważyć kleszcza sterylną igłą, złap kleszcza tuż przy skórze, możliwie najbliżej główki
• pociągnij lekko, ale zdecydowanie i prostopadle do skóry, wyciągając kleszcza dokładnie obejrzyj wyciągniętego pasożyta, sprawdzając, czy nie został rozerwany (ma główkę i odnóża), zgnieć kleszcza, wyrzuć go i dokładnie umyj ręce
• przemyj miejsce po ukąszeniu środkiem dezynfekującym (np. spirytusem), a następnie przez kilka dni obserwuj, czy nie pojawiają się niepokojące objawy (opuchlizna, rumień).
• nie smaruj kleszcza tłuszczem, masłem, benzyną czy jakąkolwiek inną substancją (kleszcz oddycha tchawkami położonymi na odwłoku – ich zatkanie powoduje, że pajęczak się dusi i wymiotuje wprost do wnętrza ciała)
• nie przypalaj kleszcza, nie podrażniaj go
• nie łap kleszcza w najgrubszym miejscu, za odwłok (może spowodować oderwanie odwłoka i pozostawienie w skórze główki)
• nie wykręcaj, nie szarp na boki.
• w razie jakichkolwiek wątpliwości, urwania odwłoka, pojawienia się rumienią lub innych niepokojących objawów, zgłoś się do lekarza!
Zawód z ryzykiem
Za chorobę zawodową uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych (Kodeks pracy. art. 235). W przypadku rolników definicję choroby zawodowej podaje ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników: „Za rolniczą chorobę zawodową uważa się chorobę, która powstała w związku z pracą w gospodarstwie rolnym, jeżeli choroba ta jest objęta wykazem chorób zawodowych określonych w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu pracy (Ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, art. 12).”
Rozpoznanie choroby zawodowej u pracownika lub byłego pracownika może nastąpić w okresie jego zatrudnienia w narażeniu zawodowym lub po zakończeniu pracy w takim narażeniu, pod warunkiem wystąpienia udokumentowanych objawów chorobowych w okresie ustalonym w wykazie chorób zawodowych (Kodeks pracy. art. 235). Borelioza i inne choroby odkleszczowe wpisane są w wykazie chorób zawodowych (załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych. Dz. U. z 2009 r. Nr 105. poz. 869 ze zm.), pod pozycją 26 jako choroby zakaźne.
Kto i gdzie zgłasza podejrzenie choroby zawodowej rolnika?
Każdy przypadek podejrzenia choroby zawodowej należy zgłosić do właściwego państwowego inspektora sanitarnego i okręgowego inspektora pracy, którzy wszczynają postępowanie, kierując rolnika do jednostki orzeczniczej na badania, będące podstawą do wystawienia orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej lub braku podstaw do jej rozpoznania.
Jednostkami orzeczniczymi I stopnia są: poradnie chorób zawodowych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy, kliniki i poradnie chorób zawodowych uniwersytetów medycznych (akademii medycznych) oraz poradnie chorób zakaźnych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy lub przychodnie i oddziały chorób zakaźnych poziomu wojewódzkiego w zakresie chorób zawodowych zakaźnych i pasożytniczych podmioty lecznicze, w których nastąpiła hospitalizacja.
Pamiętaj! Jeśli orzecznik w jednostce I stopnia stwierdzi, że nie ma podstaw do rozpoznania choroby zawodowej, możesz nie zgodzić się z tą decyzją i odwołać się do jednostki orzeczniczej II stopnia. Masz na to 14 dni. Wniosek złóż w jednostce, która wykonywała badanie. Orzeczenie jednostki II stopnia jest ostateczne.
Jednostkami orzeczniczymi II stopnia od orzeczeń wydanych przez lekarzy zatrudnionych w jednostkach orzeczniczych I stopnia są: instytuty badawczo-rozwojowe w dziedzinie medycyny pracy.
Ostateczną decyzję administracyjną na podstawie materiału dowodowego i orzeczenia lekarskiego wydaje właściwy państwowy inspektor sanitarny. Decyzja taka zostaje przesłana do rolnika. Także od tej decyzji przysługuje odwołanie do Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego. Rolnikowi przysługuje prawo odwołania do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego.
Uzyskanie ostatecznej, prawomocnej decyzji stwierdzającej chorobę zawodową rolnika jest podstawą do ubiegania się o świadczenia z KRUS.
Mam chorobę zawodową
W przypadku stwierdzenia choroby zawodowej rolnik ma prawo ubiegać się o jednorazowe odszkodowanie. Należy się ono z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci spowodowanej chorobą zawodową. Odszkodowanie ustalane jest proporcjonalnie do określonego procentowo stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Za stały uszczerbek na zdrowiu uznaje się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie jego czynności i nie rokuje poprawy. Za długotrwały uszczerbek uznaje się takie naruszenie sprawności organizmu wskutek doznanego wypadku przy pracy rolniczej lub przebytej choroby zawodowej, które spowodowało upośledzenie czynności organizmu na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące jednak w przyszłości ulec poprawie. Odszkodowanie może otrzymać: ubezpieczony rolnik (domownik), który doznał stałego lub długotrwałego i członek rodziny ubezpieczonego, zmarłego wskutek rolniczej choroby zawodowej.
O wysokości jednorazowego odszkodowania decyduje data prawomocnego orzeczenia lekarza rzeczoznawcy lub komisji lekarskiej KRUS. Orzeczenie lekarza rzeczoznawcy staje się prawomocne po upływie 14 dni od daty jego doręczenia (jeśli nie zostało zaskarżone). Orzeczenie komisji lekarskiej KRUS jest ostateczne. Prawomocne staje się w dniu wydania i nie przysługuje od niego odwołanie.
Gdzie po pomoc i informacje?
• Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Państwowy Zakład Higieny
• Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne Państwowej Inspekcji Sanitarnej Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę
• Centralny Ośrodek Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy
• Fundacja „Bartek” na rzecz Osób z Boreliozą i Innymi Chorobami Odkleszczowymi
KRUS prowadzi we współpracy z innym instytucjami działania na rzecz zmniejszenia liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Informacje na stronie: www.wydarzenia-prewencyjne.krus.gov.pl oraz na www.krus.gov.pl.
Tekst na podstawie bezpłatnego wydawnictwa KRUS pt. „Borelioza i kleszczowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych”
r