Pneumokoki to powszechnie występujące bakterie. Mogą wywoływać choroby groźne dla zdrowia i życia człowieka1. Są najczęstszą przyczyną zgonów u dzieci poniżej 5 roku życia w skali globalnej1.
Skala problemu
Pneumokoki to powszechnie występujące bakterie. Mogą wywoływać choroby groźne dla zdrowia i życia człowieka1. Są najczęstszą przyczyną zgonów u dzieci poniżej 5 roku życia w skali globalnej1. Według Światowej Organizacji Zdrowia z powodu zakażeń pneumokokowych na świecie co roku umiera od 700 000 do 1 miliona dzieci poniżej 5. roku życia4. Do tej pory zidentyfikowano około 90 serotypów pneumokoków, jednak tylko około 10–15 z nich odpowiada aż za 80-90 % wszystkich inwazyjnych chorób pneumokokowych w tej grupie wiekowej w skali globalnej5,6.
Do zakażenia pneumokokowego dochodzi w wyniku rozprzestrzeniania się bakterii drogą kropelkową, na przykład poprzez kichnięcie lub kaszel. Otoczka polisacharydowa S. pneumoniae to ważny czynnik zjadliwości tej bakterii, ponieważ utrudnia ona lub uniemożliwia działania obronne układu odpornościowego człowieka, co przyczynia się do rozwoju zakażenia inwazyjnego5,6,7,8,9.
Pneumokoki bytują w nosogardzieli u ludzi. Szacuje się, że nosicielami tych bakterii jest od 20 do 40% populacji5,6,7,8,9. Bakterie chorobotwórcze mogą pozostawać w składzie flory bakteryjnej dróg oddechowych bez wywoływania choroby – stan ten określany jest jako nosicielstwo, czyli obecność patogenu bez objawów choroby5, 10.
Nosicielstwo pneumokoków jest szczególnie wysokie u dzieci, które, choć nie zawsze same chorują, mogą przenosić bakterie na innych poprzez kichanie czy kaszel, prowadząc do powstania u nich groźnych chorób11. Ponad 60% polskich dzieci w żłobkach i przedszkolach oraz ok. 20 % dzieci wychowywanych w domu to nosiciele pneumokoków12.
Zakażenia wywołane przez pneumokoki dzielą się na inwazyjne i nieinwazyjne. Przykładami nieinwazyjnego zakażenia pneumokokowego są relatywnie lżejsze w swoim przebiegu, ale powszechnie występujące choroby, jak zapalenia płuc, zatok, czy ucha środkowego, które to stanowi bardzo istotny problem zdrowia publicznego. Do zakażeń pneumokokowych inwazyjnych zalicza się między innymi zapalenie płuc z bakteriemią, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i sepsę (posocznicę).
U małych dzieci pneumokoki są główną przyczyną występowania tych trzech chorób13. U dzieci, które uda się wyleczyć z inwazyjnej choroby pneumokokowej może ona pozostawić trwałe następstwa zdrowotne, takie jak: upośledzenie umysłowe, napady padaczkowe, uszkodzenie słuchu, ogniskowe objawy neurologiczne14,15,16.
Choroby wywoływane przez pneumokoki (Streptococcus pneumoniae)
„Pneumococcal Disease”, chap. 17th. Pink Book, CDC.
Zapalenie płuc
Streptococcus pneumoniae jest ważnym czynnikiem etiologicznym zapalenia płuc u małych dzieci15,17,18,19. Zapalenie płuc często leczy się szpitalnie (hospitalizowanych z tego powodu jest 17-44% dzieci oraz 13-34% osób dorosłych) ,20. Zapalenie płuc polega na zakażeniu pęcherzyków płucnych i tkanek je otaczających. W wyniku odczynu zapalnego dochodzi do nagromadzenia się płynu zapalnego (wysięku) w pęcherzykach płucnych, którego obecność utrudnia wymianę gazową21. Zapalenie płuc często charakteryzuje się nagłym początkiem, zaś objawy są zmienne i zależne od wieku pacjenta. U dorosłych występuje gorączka, ból w klatce piersiowej podczas oddychania lub kaszlu, kaszel i odksztuszanie wydzieliny, duszność i towarzyszące temu złe samopoczucie.
U niemowląt objawami zapalenia płuc są gorączka, sinica (objaw zasinienia powłok ciała w wyniku znacznego ograniczenia wymiany gazowej) i wzmożony wysiłek oddechowy, tzw. objawy mało swoiste22,23,24. Zakażeniami pneumokokowymi szczególnie zagrożone są niemowlęta oraz małe dzieci, u których układ odpornościowy jest jeszcze niedojrzały, a także wszystkie dzieci
z osłabionym układem odpornościowym oraz osoby starsze2,3. Im młodsze jest dziecko, tym większe ryzyko zachorowania, groźniejszy przebieg choroby i tym więcej powikłań2,3. Następstwem zapalenia płuc u dzieci mogą być powikłania układowe: posocznica, bakteriemia, zapalenie opon mózgowo
-rdzeniowych, zapalenie stawów, zapalenia osierdzia, niewydolność oddechowa. Do miejscowych powikłań zapalenia płuc należą ropniak opłucnej, wysięk w jamie opłucnej, ropnie płuc22,23. Szacuje się, że co roku 150 milionów dzieci z krajów rozwijających się zapada na zapalenie płuc, z czego od 11 do 20 milionów jest hospitalizowanych25.
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR) to choroba wywołana odczynem zapalnym w obrębie opon mózgowo-rdzeniowych w odpowiedzi na patogeny, które tam się dostały. Do zakażenia opon mózgowo-rdzeniowych przez pneumokoki może dojść trzema drogami: a)poprzez krążące we krwi drobnoustroje chorobotwórcze przedostające się przez barierę krew-mózg;
b) rozsiew z miejscowego zakażenia np. z ucha środkowego lub zatok przynosowych w przebiegu ich zapalenia oraz c) w przebiegu urazu czaszki. Objawami klinicznymi zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych są: nagły początek, ciężki stan ogólny, gorączka, ból głowy, wymioty, sztywność karku
i inne objawy oponowe, zaburzenia świadomości, drgawki, wybroczyny15,26. W skali całego świata szacuje się, że do 30% przypadków pneumokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych prowadzi do zgonu ,27. ZOMR może prowadzić do uszkodzenia mózgu, a także do trwałych lub zagrażających życiu następstw neurologicznych ,27,28. Najczęstsze powikłania zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych to: odwracalna lub trwała utrata słuchu (5–30% przypadków), utrata wzroku (ślepota korowa u 10–15% przypadków), napady padaczkowe, ogniskowe objawy neurologiczne objawiające się zaburzeniami ruchu (np. spastyczność, niedowład, ataksja), upośledzenie rozwoju umysłowego oraz wodogłowie15,26,28,29.
Posocznica (sepsa)
Posocznica (sepsa) to ostra choroba układowa wywołana bardzo silną odpowiedzią zapalną na czynnik zakaźny we krwi. Jest konsekwencją ciężkiej bakteriemii, czyli obecności bakterii
w krwioobiegu. Najczęstszymi objawami posocznicy są: gorączka o nagłym początku, przyspieszona akcja serca (tachykardia), zaburzenia świadomości, zaburzenia krzepnięcia krwi, zmniejszone wydalanie moczu. Posocznica może doprowadzić do wstrząsu septycznego, zagrażającego życiu, objawiającego się spadkiem ciśnienia krwi. Co ważne, nawet przebieg posocznicy w typowych przypadkach jest stanem zagrożenia życia23,30,31.
Profilaktyka zakażeń pneumokokowych
W skali globalnej, spośród wszystkich przyczyn zgonów dzieci poniżej 5. roku życia, pneumokoki są odpowiedzialne za co 9 zgon dziecka z tej grupy wiekowej, któremu można by zapobiec poprzez szczepienia 41.
Szczepienia niemowląt i małych dzieci są najskuteczniejszą metodą ochrony przed inwazyjną chorobą pneumokokową. W Programie Szczepień Ochronnych na rok 2012 szczepienia p/pneumokokom są obowiązkowe dla osób szczególnie narażonych na inwazyjne zakażenie Streptococcus pneumoniae, czyli dla wcześniaków od 2 miesiąca życia do ukończenia 12 miesiąca życia oraz dla wybranych grup dzieci przewlekle chorych od 2 miesiąca życia do ukończenia 5 lat32. Niemowlęta i dzieci do 2 roku życia mogą być szczepione tylko szczepionkami skoniugowanymi33. W Polsce dostępne są
2 szczepionki skoniugowane, obie mogą być podawane dzieciom od ukończenia 6 tygodnia życia do 5 lat34,35. Polscy eksperci zalecają wczesne rozpoczęcie szczepienia wszystkich dzieci, najlepiej w pierwszym kwartale życia dziecka, aby niemowlę mógło być chronione już w drugim półroczu życia33.
Pierwsza skoniugowana szczepionka przeciwko pneumokokom ( 7-walentna) została wprowadzona do programu szczepień w 2000 roku w USA . Decyzją Komisji Europejskiej z dnia 30.03.2009 roku,
w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej zarejestrowano 10-walentną, , wzbogaconą o serotypy 1,5,7F. Szczepionka 13-walentna przeciwko pneumokokom jest dostępna na rynku od stycznia 2010 roku. Badania pokazują, że już szczepionka 7-walentna zredukowała liczbę hospitalizacji z powodu zapalenia płuc u dzieci poniżej 2. roku życia o ok. 60 %36.
W Kielcach w styczniu 2006 roku, kielecka Rada Miejska wprowadziła na własny koszt szczepienia PCV7 dla wszystkich dzieci urodzonych w Kielcach i kontynuuje ten program do dziś w schemacie 2 plus 1. Już po 3 latach prowadzenia programu uzyskano ok. 65 % redukcję hospitalizacji z powodu zapalenia płuc u dzieci w wieku 0-1 rż37.
Co więcej, jak dowodzą badania, populacyjne szczepienia niemowląt i małych dzieci doprowadziły do znacznego spadku zachorowań na inwazyjną chorobę pneumokokową u innych, niezaszczepionych osób, czyli dorosłych, noworodków oraz niemowląt 37,38.
Znaczenie szczepień przeciwko pneumokokom rośnie w sytuacji wzrastającej oporności na antybiotyki. O antybiotykooporności mówi się, kiedy wzrost bakterii nie jest hamowany przez maksymalną dawkę antybiotyku, jaką może tolerować organizm gospodarza. Antybiotykooporność stanowi ogromne wyzwanie dla lekarzy na całym świecie. Tym bardziej uzasadnione wydaje się zdanie, że zakażeniom pneumokokowym lepiej zapobiegać niż je leczyć39,40.
r