Na terenie byłego województwa częstochowskiego utworzono 23 rezerwaty chroniące unikalne wartości przyrodnicze. W byłym województwie katowickim funkcjonowało 13 rezerwatów przyrody.
Możemy szczycić się tym, iż wnosimy do wspólnego województwa mniej zdegradowane obszary przyrodnicze, możemy szczycić się naszym naturalnym bogactwem. Lecz będąc dumni z tego, co mamy – warto znać skarby z bliskiego sąsiedztwa.
Ochrona przyrody jest naszym wspólnym zadaniem, dotyczy całego regionu. Chcemy, by mieszkaniec Katowic czy Gliwic poznał i pokochał jurajską przyrodę okolic Złotego Potoku. Podobnie dokonajmy pewnego trudu – poznajmy skarby przyrodnicze ukryte wśród zurbanizowanych terenów Górnego Śląska.
13 rezerwatów byłego woj. katowickiego obejmuje powierzchnię 1429 ha, stanowiło to 1,3% powierzchni ogólnej województwa. Jeden – torfowiskowy – objęty jest ścisłą ochroną, pozostałe (10 leśnych, 1 florystyczny i 1 faunistyczny) ochroną częściową. Pewną ciekawostką dla nas są rezerwaty utworzone na terenie miast.
Oto zaś ich prezentacja:
REZERWAT SEGIET
Położony w granicach miasta Bytomia, między osiedlem Wolność a Tarnowskimi Górami, w pobliżu potoku Segiet. Usytuowano go na Srebrnej Górze (340 m npm.), jednym z wzniesień Garbu Tarnogórskiego. Niegdyś były to tereny górnicze. W średniowieczu wydobywano tu rudy srebra i ołowiu, w XIX w. rudy cynku i żelaza. Potem w pobliskim kamieniołomie – dolomity. Usytuowany w Lesie Segieckim kamieniołom “Blachówka”, dziś nieczynny, stanowi ciekawe stanowisko dokumentacyjne. Ślady dawnej działalności górniczej – leje, sztolnie, wyrobiska – odkryjemy na terenie rezerwatu.
Przyrodniczą ciekawostką jest tu buczyna o naturalnym charakterze (ciepłolubna buczyna storczykowa). Wiek drzewostanu – 100-180 lat, najstarsze okazy mają po 350 lat. Otaczają je młodsze zespoły drzewostanu dębowego, jaworowego, świerkowego i modrzewiowego. Pozostałości górnicze tworzą tu sprzyjające warunki dla zimowiska nietoperzy: nocka dużego, rudego, późnego praz gacków – brunatnego i szarego. Wiosną podziwiać tu możemy kwitnące storczyki.
Pierwsze formy ochrony tego terenu wprowadził, w początkach XX w., właściciel dóbr hr. Donnersmarck. Rezerwat utworzono po II wojnie światowej.
REZERWAT LAS MURCKOWSKI
Utworzony w 1953 r. w granicach miasta Katowice przy trasie do Bielska – Białej. Trasa dzieli obszar chroniony na dwie części. Po stronie zachodniej ochronie podlega leśny klin między szosą a terenami kopalni “Murcki”. Po stronie wschodniej – las na południowym stoku Wzgórza Wandy (350 m npm.) Całkowity obszar rezerwatu – 102,5 ha.
Rezerwat, to pozostałość dawnej Puszczy Śląskiej, ocalałej wśród przemysłowych i zurbanizowanych terenów. Zachowały się tu 150-220-letnie drzewostany bukowe (głównie kwaśna buczyna niżowa). Ogromne buki, wśród nich wiele okazów pomnikowych, a w ich podszyciu m.in. jarzębina, kruszyna, dziki bez czarny, bez koralowy. W runie występują – śmiałek pogięty, kosmatka owłosiona, nerecznica krótkoostna, konwalijka dwulistna. W sumie: spośród gatunków chronionych znajdziemy 9 gatunków roślin naczyniowych, 3 gatunki mchów, 2 gatunki grzybów oraz liczne, rzadkie gatunki zwierząt (chrząszcze, trzmiele, ropuchę szarą, jaszczurkę zwinkę, liczne ptaki i drobne ssaki). Ze wspomnianych grzybów chronionych prawdziwą ozdobą są ogromne flagowce olbrzymie na pniach i korzeniach obumierających drzew.
REZERWAT OCHOJEC
Drugi z rezerwatów utworzony (w 1982 r.) na terenie Katowic, między osiedlem Odrodzenia a Górnośląskim Centrum Medycznym, nad potokiem Ślepiotka, prawobrzeżnym dopływem Kłodnicy.
Rezerwat utworzono w celu ochrony kolonii roślin górskich, a w szczególności stanowiska liczydła górskiego. Rośnie ono w płacie lasu łęgowego, w dolinie potoku. W granicach rezerwatu występuje 231 gatunków roślin naczyniowych, w tym chronione: konwalia majowa, kruszyna pospolita, ciemiężnica zielona i kalina koralowa. 40 gatunków zwierząt – w tym liczne ptaki: trznadle, rudziki, mysikróliki, dzięcioły. Ten obszar, wciśnięty między blokowiska, łączy różne zespoły leśne. Znajdziemy tu bór mieszany, las mieszany, bagienny bór trzcinkowy, łęg olszowo-jesionowy. Nad brzegami potoku spotkamy zespoły szuwarowe i łąkowe.
REZERWAT ŁĘŻCZOK
Jeden z największych – powierzchnia 408,8 ha – i najciekawszych rezerwatów. Położony pod Raciborzem, między tym miastem, a wsią Nędza. Wpisany w 1922 r. do rejestru pomników przyrody, od 1957 r. objęty ochroną rezerwatową chroni nie tylko dziedzictwo przyrodnicze, lecz i specyficzne dziedzictwo kulturowe. W XIII w. tu, w starorzeczu Odry, zakon cystersów z pobliskich Rud założył stawy hodowlane, jedne z pierwszych w Polsce. Są one przykładem przenoszenia na teren Polski nowej cywilizacji w gospodarowaniu ziemią; co dla nas ciekawsze – cywilizacji uważanej za przykład mądrej, ekologicznej gospodarki.
Stawy – Babicki, Brzeziak, Grabowiec, Ligotniak, Salm – obejmują 245 ha, 136 ha stanowią otaczające je lasy. Zróżnicowanie siedlisk ukształtowało bogatą roślinność. Występuje tu las dębowo-grabowy, łęg wiązowo-jesionowy oraz olszowy łęg przypotokowy i ols porzeczkowy. Obok powierzchni leśnych mamy zbiorowiska łąkowe oraz – nad stawami – szuwary, oczerety, zespoły wyskokich turzyc. Flora rezerwatu, to ponad 400 gatunków roślin naczyniowych, w tym 30 gatunków objętych całkowitą ochroną. Spotkamy tu grążele żółte, grzebienie białe i północne, śnieżyczkę przebiśnieg, cebulicę dwulistną, lilię złotogłów i inne rośliny chronione. Przyrodnikom rezerwat ułatwia obserwację migracji flory i fauny z terenu Europy Południowej do Polski. Na południe od Raciborza znajduje się Brama Morawska – naturalna brama, przez pasma górskie dzieląca nasz kontynent. Spotkamy tu zatem unikalne w Polsce gatunki południowe, takie jak kotewkę orzech wodny, paproć wodną – salwinię pływającą, a także (znaną nam z reliktowego okazu w Przymiłowicach) kłokoczkę południową. Stawy stanowią ostoję ptactwa błotnego (gęś gęgawa, bąk, hełmiatka, kormoran czarny). Liczne są tu rzadkie drapieżniki, w tym orzeł bielik, rybołów, krogulec, kania czarna. Drogi i groble obsadzone są wiekowymi dębami. Tworzą unikalny zespół alei zwanej “Aleją Husarii Polskiej”.
REZERWAT GÓRA CHEŁM
To już obszar jurajski, na południe od Ogrodzieńca. Ochrona rezerwatowa chroni wypiętrzenie o wysokości 443 m npm. w pobliżu wsi Hutki-Kanki. Na szczycie wzgórza znajdziemy malowniczy ostaniec wapienny, zbocza pokrywa buczyna sudecka (od strony północnej) i storczykowa. Występuje tu 18 gatunków roślin objętych ścisłą ochroną (m.in. lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, śnieżyczka przebiśnieg, zawilec wielkokwiatowy. Pod względem przyrodniczym i krajobrazowym Góra Chełm przypomina nasz rezerwat Parkowy pod Złotym Potokiem.
REZERWAT HUBERT
W pobliżu wsi Dąbrówka, na północ od linii kolejowej Gliwice – Strzelce Opolskie, na południe od Lublińca. Ochronie podlega fragment lasu wewnątrz zwartego kompleksu lasów lublinieckich, w pobliżu stawu Hubertus utworzonego na Świbskiej Wodzie. W kwartale rezerwatu dominuje grąd. Do występujących tu rzadkich gatunków roślin należą: wawrzynek wilczełyko, kopytnik pospolity, konwalia majowa, pierwiosnka wyniosła, czartawa drobna. Urozmaicona jest fauna. Spotkać tu można żmiję zygzakowatą i podziemne gniazda trzmieli.
REZERWAT SMOLEŃ
Rezerwat jurajski niedaleko Pilicy, stanowiący ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Jedno z najpiękniejszych miejsc na Jurze. Na wzgórzu, w skalnym gnieździe, w XIV w. zbudowano zamek z wyniosłą okrągłą wieżą. Przy dobrej pogodzie widać z niej odległe wzgórza karpackie. Zamek był rodową siedzibą znakomitego rodu małopolskich możnowładzców – Starżów, rodu starszego ponoć od Piastów. Od nazwy zamku ta gałąź przyjęła nazwisko Pileckich. Patrząc na pokryte buczyną wzgórze, na wynoszącą się nad drzewa basztę – pamiętajmy, że dziedzic tegoż zamku, Otto z Pilczy, był ojcem chrzestnym naszego króla Jagiełły, córka zaś Ottona – Elżbieta, trzecią i ponoć najbardziej kochaną – żoną tegoż króla.
Później Pilicki przeniósł swą siedzibę do obecnej Pilicy – zamek na wzgórzu Smoleń pozostał jako malownicza, gotycka ruina.
Wzgórze zamkowe, porośnięte lasem bukowo-grabowo-modrzewiowym, kryje cenne okazy roślin chronionych. Występuje tu marzanka wonna, wawrzynek wilczełyko, kopytnik pospolity i śnieżyczka przebiśnieg.
REZERWAT ROTUZ
Na południe od Jeziora Goczałkowickiego, w Kotlinie Oświęcimskiej, znajdziemy obszar chroniący naturalną roślinność doliny górnej Wisły. Ochroną ścisłą objęte jest torfowisko z roślinnością bagienną.
Dominują tu torfowce i mchy z rodzaju płonnik. Rozległe łany tworzy wełnianka wąskolistna z kępami wełnianmi pochwowej i turzyc. Składnikiem runa jest żurawina błotna. Masowo występuje tu rosiczka okrągłolistna i czermień błotna.
Rezerwat jest trudno dostępny – z tego względu dogodne warunki schronienia mają tu liczne gatunki zwierząt.
REZERWAT DOLINA ŻABNIKA
Powstały w 1996 r. rezerwat znajduje się na terenia miasta Jaworzna obejmując dolinę potoku Żabnik. Dolina wcina się w płaski brzeg Kotliny Biskupiego Brodu, tworząc rozlewiska, zabagnienia i zastoiska wodne.
Rozwinęły się tu rzadkie i zagrożone zbiorowiska, i zespoły roślinne. Do najciekawszych należy zbiorowisko z rosiczką okrągłolistną, z towarzyszącą jej żurawiną błotną, tłustoszem pospolitym i pływaczem drobnym. Występują tu płaty mszaru wełniankowego. Ogółem występują tu 363 gatunki roślin naczyniowych, w tym liczne gatunki rzadkie i chronione. Odkryto mi.n. występowanie górskiego gatunku ponikła igłowego, gatunku uznanego za wymarły na terenie Górnego Śląska.
W potoku żyje strzebla potokowa, rzadki gatunek ryby spotykany w strumieniach górskich.
Walory tej doliny znane były od stu lat. Prócz botaników roślinność tutejsza przyciągała także aptekarzy szukających tu cennych ziół leczniczych.
Rezerwat Żubrowisko W latach 70-tych XIX w. książę Jan Henryk XI von Pless, pan na dobrach pszczyńskich, założył w swoich lasach hodowlę żubra. Dziś w pszczyńskim rezerwacie żyje stado liczące 33 sztuki, stanowiąc cenną atrakcję przyrodniczą i turystyczną. Zajmujący 742 ha rezerwat leśny, utworzony w 1996 r., chronić ma naturalną ostoję żubra, naturalne zespoły leśne. Znajduje się tu także ostoja bociana czarnego oraz fragmenty naturalnej roślinności bagiennej.
Prócz wymienionych rezerwatów na terenie byłego woj. katowickiego znajdowały się rezerwaty “Lipowiec”, “Bukowiec” i “Ostra Góra”. Są one w części województwa przyłączonego obecnie do województwa krakowskiego.
Na podstawie “Przyroda woj. katowickiego” pod redakcją prof. Krzysztofa Rostańskiego.
JAROSŁAW KAPSA