Każdy zna postać Józefa Piłsudskiego. Jedni kojarzą go tylko z odzyskaniem niepodległości, natomiast inni wymienią także przewrót majowy, wojnę polsko-bolszewicką czy działalność Legionów Polskich. 12 maja wypada 90. rocznica śmierci marszałka, o którym pamięć nadal trwa.
Rodzeństwo marszałka
Józef Klemens Piłsudski herbu Piłsudski urodził się 5 grudnia 1867 roku w Zułowie na Wileńszczyźnie w wielodzietnej rodzinie Marii z Billewiczów (1842-1884) i Józefa Wincentego (1833-1902). Rodzice pobrali się 22 kwietnia 1863 roku, czyli chwilę po wybuchu powstania styczniowego, w którym jego ojciec brał udział jako komisarz Rządu Narodowego na powiat rosieński. Musiał uciekać przed represjami ze strony Rosjan i po wielokrotnej zmianie miejsca pobytu osiedlił się wraz z żoną w Zułowie pod koniec roku 1863. Od tego czasu na świat przyszło im dwanaście pociech: Helena (1864), Zofia (w rodzinie nazywana Zulą, urodzona w 1865), Bronisław (1866), Józef (nazywany w rodzinie Ziukiem), Adam (1869), Kazimierz (1871), Maria (1873), Jan (1876), Ludwika (1879), Kacper (1881) oraz bliźnięta Teodora i Piotr, którzy zmarli mając 1,5 roku w lutym 1884.
Sytuacja rodzinna oraz edukacja
Matka kultywowała w domu patriotyzm oraz dbała o ich wykształcenie. Do dzieci przyjeżdżali nauczyciele oraz Niemka i Francuzka, które miały uczyć ich języków. Maria wychowywała rodzeństwo w wierze katolickiej, a chrzest Józefa odbył się 10 dni po narodzinach. Przekazała Ziukowi zamiłowanie do historii i literatury, szczególnie romantycznej. Ojciec dbał o finanse domu i dysponował majątkiem żony, czyli Adamowem, Sugintą, Tenenią i Zułowem. Podjął się wielu inwestycji (gorzelnia, wytwórnia drożdży, cegielnia, wytwórnia terpentyny oraz wybudowania młynu), które niestety z czasem okazały się być nieudane. Sytuację majątkową Piłsudskich pogorszył pożar dworku w 1875 roku, przez co przenieśli się do Wilna. Tam układali życie razem z dziećmi pomimo ciężkiej sytuacji materialnej.
Bronisław i Józef dwa lata po pożarze rozpoczęli naukę w I Gimnazjum wileńskim. Szkoły w tamtym czasie w ramach represji po zrywie narodowym poddawane były rusyfikacji. Ziuk za młodu uwielbiał czytać, a najbardziej umiłował sobie twórczość Juliusza Słowackiego, lecz polskie książki były wtedy zabronione w szkołach, tak samo jak znajomość dzieł polskich autorów. Bracia razem z kolegami postanowili założyć kółko samokształcące o nazwie Spójnia, które sprowadzało polskie książki z Warszawy. 1 września 1884 roku zmarła matka. Rok po tragedii Józef przystąpił do matury. Historię zaliczył na 4, geografię na 5, natomiast języki z wyjątkiem francuskiego nie poszły mu najlepiej. Jesienią 1885 roku dostał się na Cesarski Uniwersytet Charkowski na medycynę. Tam otaczał się gronem konspiracyjnych organizacji studenckich oraz rosyjską organizacją rewolucyjną Narodnaja Wola, która dążyła do obalenia caratu. 2 i 3 marca 1886 roku odbyła się demonstracja studencka w ramach 25. rocznicy uwłaszczenia (22 milionów chłopów zostało uznanych za obywateli Rosji i przestali być przedmiotem do handlu, właściciele ziemscy nie mogli stosować wobec nich przemocy). Józef był jednym ze 150 zatrzymanych przez policję.
Aresztowanie i zesłanie na Syberię
Wspomniana wcześniej rosyjska organizacja rewolucyjna przygotowywała zamach na cara, w którym pomagali bracia. Spisek został szybko wykryty i Józef 1 maja 1887 roku został zesłany na 5 lat na Syberię. Bronisław nie miał tyle szczęścia, początkowo wymierzono mu karę śmierci, którą później zmieniono na kilkunastoletnie zesłanie. Dla Józefa Syberia, Kireńsk i Tunce były miejscem, gdzie poznał wielu działaczy narodowych, rewolucjonistów polskich i rosyjskich, weteranów powstania styczniowego oraz swoją pierwszą miłość Leonardę Lewandowską. Poglądy Józefa zaczynały się coraz mocniej kształtować. Od 23 grudnia 1887 roku do lipca 1890 roku przebywał na Syberii, za rzekomy udział w powstaniu w Irkucku, które wybuchło 1 listopada 1887 roku. Został wtedy pobity przez żołnierzy przez co stracił dwa zęby oraz otrzymał dodatkowe pół roku. Ze względu na ubytek w uzębieniu zapuścił wąsy, mimo że nie były one w tamtym czasie bardzo popularne.
Działalność w PPS
W 1892 roku wrócił do Wilna, gdzie rozpoczął działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej, której założenia opierały się na walce o niepodległość i reformach społecznych. Piłsudski przyjął pseudonim „Wiktor” i z czasem dołączył do kierownictwa PPS. Poznał tam również swoją miłość, czyli Marię z Koplewskich Juszkiewiczową, z którą wziął ślub 15 lipca 1899 roku. Przez innych działaczy partii nazywana była Piękną Panią. Dla niej Piłsudski zmienił wyznanie na luterańskie 25 maja 1899 roku. Józef był redaktorem i publicystą w gazecie „Robotnik”, której drukarnia miała siedzibę w jego mieszkaniu w Łodzi przy ulicy Wschodniej 19. Marszałek tym razem również nie miał szczęścia i w nocy z 21 na 22 lutego 1900 roku został aresztowany wraz z żoną. Osadzony w Cytadeli, z której nie udało by mu się wydostać, razem z kolegami zaplanował udawanie choroby psychicznej, aby mógł zostać wywieziony do szpitala psychiatrycznego. Plan zadziałał skutecznie i Józef trafił do Petersburga. Pracujący tam Władysław Mazurkiewicz, który również był działaczem PPS, pomógł mu zorganizować ucieczkę, 14 maja 1901 roku Piłsudski dostał się do Galicji.
W 1904 roku pojechał do Tokio, ponieważ chciał zawiązać współpracę PPS z Japonią oraz przedstawić sprawę polską na arenie międzynarodowej. Jego decyzja wynikała z wojny pomiędzy Rosją a Japonią (1904-1905). Wyrażający inne poglądy niż Piłsudski Roman Dmowski również pojechał do Tokio, aby przeciwstawić się jego planom.
Dalsza działalność w latach 1905-1906 skupiała się wokół prowadzenia przez niego Wydziału Bojowego PPS, gdzie poznał kolejną kobietę swojego życia Aleksandrę Szczerbińską. W 1906 roku doszło do rozłamu w Wydziale Bojowym PPS na dwa stronnictwa: tzw. „młodych” i „starych”. Pierwsi odrzucali ideę odzyskania niepodległości przez Polskę, która była zapisana w programie paryskim PPS z 1892 roku i przyszłość Polski widzieli w socjalistycznej, federacyjnej Rosji. „Starzy”, do których należał również Piłsudski i większość bojowców, uważali, że należy walczyć o ojczyznę i stworzyli PPS-Frakcję Rewolucyjną. Jej działalność zakończyła akcja pod Bezdanami 26 września 1908 roku. Polegała na napadzie na rosyjski pociąg pocztowy, który przewoził pieniądze z Królestwa Polskiego do Petersburga. Kierował nią Piłsudski, dzięki zgromadzili fundusze na rozwój bojowy.
Legiony Polskie i I wojna światowa
We Lwowie w 1908 roku Piłsudski założył Związek Walki Czynnej, a następnie organizacje Związek Strzelecki i Strzelec, które miały dać podstawę do powstania Wojska Polskiego. Cztery lata później Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (porozumienie pomiędzy partiami narodowymi z Galicji i Królestwa Polskiego) wybrała go na stanowisko Komendanta Głównego Polskich Sił Zbrojnych, w których w skład wchodziły również Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Podhalańskie i Drużyny Bartoszowe. Polacy przygotowywali się do walki o niepodległość. Po wybuchu I wojny światowej (28 lipca 1914 rok) powstaje pod kierownictwem Józefa Pierwsza Kampania Kadrowa złożona ze Związku Strzeleckiego, Strzelca i Polskich Drużyn Strzeleckich. Mieli wywołać w Królestwie Polskim powstanie przeciwko Rosji, jednak sprzeciw ze strony Austrii i mieszkańców Kongresówki spowodował konieczność włączenia Pierwszej Kampanii Kadrowej do Legionów Polskich.
Powstały 27 sierpnia 1914 roku i początkowo Piłsudski objął dowództwo nad 1. Pułkiem Piechoty, następnie nad I Brygadą. Stoczyli wiele bitew, lecz najbardziej krwawą była pod Kostiuchnówką od 4 do 6 lipca 1916 roku. Niecały rok później 8 marca 1917 roku wybuchła rewolucja lutowa w Rosji, która zmieniła pogląd Józefa na współpracę z państwami centralnymi (Austro-Węgry, Niemcy, Bułgaria i Imperium Osmańskie). Zerwanie z nimi doprowadziło do tzw. Kryzysu przysięgowego (9 i 11 lipca 1917 roku). Za ten czyn Józef został aresztowany 22 lipca 1917 roku i osadzony w twierdzy w Magdeburgu wraz z Kazimierzem Sosnkowskim.
Odzyskanie niepodległości
Po wybuchu rewolucji i upadku Cesarstwa Niemieckiego zostali uwolnieni. 10 listopada 1918 roku Józef Piłsudski dociera do Warszawy. Dzień później Rada Regencyjna przekazuje mu zwierzchnictwo nad wojskiem. Piłsudski formuje Wojsko Polskie z Polskich Sił Zbrojnych, Polskiej Organizacji Wojskowej, żołnierzy Legionów Polskich, z polskich korpusów wojska rosyjskiego oraz ochotników. Powołał rząd Jędrzeja Moraczewskiego oraz rozpisał wybory do Sejmu Ustawodawczego. W trakcie obrad ustanowiono go Naczelnikiem Państwa oraz uchwalono 20 lutego 1919 roku Małą Konstytucję. Polska prowadziła wiele walk o granice w tym wojnę polsko-bolszewicką (14 lutego 1919 – 18 października 1920 rok), z której najbardziej wsławiły go dwie bitwy: warszawska (13-25 sierpnia 1920 roku) oraz nad Niemnem (15-25 września 1920 rok). Mimo propozycji Piłsudski nie wystartował w wyborach prezydenckich 20 grudnia 1922 roku. Pierwszym Prezydentem Rzeczpospolitej Polskiej został wybrany 9 grudnia 1922 roku Gabriel Narutowicz, który kilka dni później, 16 grudnia 1922 roku został zastrzelony w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Jego następcą 22 grudnia 1922 roku został Stanisław Wojciechowski.
Marszałek oburzony zabójstwem od połowy 1923 roku wycofał się z życia politycznego, ponieważ nie popierał i nie był popierany przez nowy rząd „Chjenopiasta” z Wincentym Witosem na czele. Prowadził od tego czasu spokojne życie w dworku w Sulejówku, który został mu podarowany przez żołnierzy.
Życie osobiste
W życiu prywatnym Piłsudskiego od 1905 roku oprócz jego żony Marii Juszkiewiczowej oraz jej córki z poprzedniego małżeństwa Wandy pojawiła się jeszcze jedna kobieta Aleksandra Szczerbińska. Prowadził z nią nieformalny związek wciąż pozostając w małżeństwie z Marią, która nie zgodziła się na rozwód. W 1908 roku zmarła Wanda (traktowana przez Józefa jak własne dziecko), natomiast jej matka 17 sierpnia 1921 roku. Marszałek nie pojawił się na pogrzebie żony, w zamian wysłał na niego brata. Miesiąc później ożenił się z Aleksandrą (25 października 1921 roku). Miał z nią dwie córki: Wandę (7 luty 1918 – 16 stycznia 2001 rok) i Jadwigę nazywaną w domu Jagodą (28 luty 1920 – 16 listopada 2014 rok). Kochał swoje pociechy tak bardzo, że zawsze się nimi chwalił i starał się zapewnić im wszystko co najlepsze. Był także zwolennikiem skromnego życia, lecz podczas ukochanych, samotnych spacerów mimo wszystko ochrona zawsze była w pobliżu, nosił też przy sobie rewolwer.
Z początku nie przepadał za filmami, jednak z czasem je polubił, szczególnie komedie Flip i Flap oraz animacje Walta Disneya. Jego pasjami było stawianie pasjansów, jazda konno oraz strzelectwo. Palił swoje własne papierosy o nazwie „Marszałkowskie” z inicjałami własnego imienia i nazwiska. Poza córkami kochał swoją klacz Kasztankę oraz dwa psy Dorka i Psa.
Przewrót majowy i rządy sanacji
12 maja 1926 roku Piłsudski dokonał w Warszawie zamachu stanu (nazywanego również przewrotem majowym), który przerodził się w trwające trzy tygodnie zamieszki. Ostatecznie premier Wincenty Witos i prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski zrezygnowali ze stanowisk. Józef uważał rząd za nieudolny, obwiniał za gorszą sytuację Polski na arenie międzynarodowej oraz zagrażające jej sojusze Niemiec z Rosją.
Od tego momentu zostały wprowadzone w kraju rządy autorytarne nazywane sanacją, panowały do wybuchu II wojny światowej. 4 czerwca 1926 roku prezydentem, po odmowie Józefa Piłsudskiego i z jego polecenia, został Ignacy Mościcki. Została także wydana nowela sierpniowa 2 sierpnia 1926 roku zwiększająca władzę prezydenta oraz rządu i ograniczająca rolę parlamentu (kompletna odwrotność do czasów sprzed przewrotu).
Marszałek podczas wizyty we Lwowie, na otwarciu pierwszych w tym mieście Targów Wschodnich, 25 września 1929 roku przeżył zamach zorganizowany przez Ukraińską Organizację Wojskową.
Śmierć marszałka
Józef Klemens Piłsudski zmarł 12 maja 1935 roku w Belwederze. Cały naród przeżywał żałobę po jego śmierci, był wzorem dla wielu i legendą, która rozchodziła się nie tylko po naszym kraju. Mimo wielu wrogów cieszył się ogromnym szacunkiem i uznaniem w każdym gronie. Naczelnik państwa spoczął w krypcie katedry na Wawelu w Krakowie.
„Stoję przed jakąś dziwaczną trąbą i myślę, że głos mój ma się oddzielić ode mnie i pójść gdzieś w świat beze mnie, jego właściciela. (…) Wyobrażam sobie tę zabawną chwilę, gdy jakiś ananas korbą nakręci, śrubkę naciśnie i jakaś trąba, zamiast mnie, gadać zacznie. Pusty śmiech mnie bierze, że ten biedny mój głos, ode mnie oddzielony, przestał nagle być moją własnością i należy już nie wiem do kogo i nie wiem do czego: do trąby czy do jakiegoś akcyjnego towarzystwa. Najzabawniejsza jest jednak myśl, że kiedy mnie już nie będzie, głos pana Piłsudskiego sprzedawanym będzie za trzy grosze gdzieś na jarmarkach, prawie na funty, jak pierniki, prawie na łuty, jak jakie cukierki” – 5 września 1924 rok, nagranie głosu Józefa Piłsudskiego na płytę gramofonową.
Oliwia Kurzacz
zdjęcia: Wikipedia