„Szpital na Zawodziu” to najstarszy spośród czynnych szpitali w mieście. Jego budowę zainicjowało powstałe w 1899 roku Towarzystwo Dobroczynności dla Żydów. Komisję, która miała czuwać nad realizacją tego zadania, wybrano już na jednym z pierwszych posiedzeń.
W jej składzie znaleźli się: dr Józef Makursfeld, dr Ludwik Batawia, dr Aleksander Wolberg, Herman Ginsberg, Markus Gradstein, inż. Karp, Izydor Friend, Ludwik Tempel, Stanisław Herc oraz Leopold Werde. Pierwsze zadania komisji polegały na zgromadzeniu funduszy i nabyciu terenu. W znalezieniu odpowiedniej działki pomógł prezydent miasta Henryk Głazka. Zarząd miejski wskazał na rozległy teren na wschodnim brzegu Warty, nieopodal Starego Miasta. Władze miasta przekazały działkę pod budowę szpitala nieodpłatnie w wieczyste użytkowanie. Wówczas Częstochowa liczyła ok. 80 tys. mieszkańców, z czego 18 proc. stanowili Żydzi. Choć szpital wbudowano z inicjatywy i funduszy Żydów, miał służyć ogółowi mieszkańców.
W 1907 roku Henryk Makursfeld został wybrany na przewodniczącego komitetu budowy szpitala. Wówczas koszt budowy i wyposażenia szpitala oszacowano na 180 tys. rubli. Architekt L. Mońkowski zaprojektował budynek w taki sposób, by możliwa była jego dalsza rozbudowa. Wykonawcą prac budowlanych była firma Allert i Buhle; kamień węgielny wmurowano pod pawilon główny dnia 7 czerwca 1909 roku. Elektryfikacją szpitala zajęła się miejscowa firma „Siła i światło”. Ponadto szpital wyposażono w urządzenia wentylacyjne, centralne ogrzewanie i instalację wodno-kanalizacyjną. W sumie powstało pięć osobnych budynków. Pierwszy z nich, najbardziej reprezentacyjny, to główny budynek szpitala (inicjatorzy budowy nazwali pawilon imieniem H. Makursflda). Kolejne mieściły ambulatorium, pawilon dla zakaźnie chorych, kuchnię wraz z pomieszczeniem dla administracji, pawilon gospodarczy i kostnicę z kapliczką dla chrześcijan.
Prace zakończono w drugiej połowie 1913 roku. Po wyposażeniu sal dokonano uroczystego otwarcia w niedzielę, 16 listopada 1913 roku. Zaproszeni na tę okoliczność goście wysłuchali psalmów w wykonaniu chóru synagogi częstochowskiej oraz przemówienia rabina Nachuma Ascha w języku hebrajskim, a także prezydenta miasta Henryka Głazka w języku rosyjskim i polskim.
Początkowo szpital mógł przyjąć pięćdziesięciu pacjentów. Pierwszy zespół lekarski stanowili: dr Ludwik Batawia, dr Edward Kon, Stefan Kon (ginekolog-położnik), dr Etinger, dr Julian Lipiński, dr Jowid Kagan, dr Czesława Orlińska, dr Koniecpolski, dr Blumenfeld, dr Bronisław Rozenowicz, dr Izaak Frenkenberg, dr Steinic, dr Stefan Kon, dr Maria Kon-Szajnowa, dr Arnold Bram, Stahl-Weisberg, dr Bernard Epstein, mgr Ewa Kimel, dr Rosa Weisberg (jako tzw. lekarz miejscowy), dr Wilhelm Mikulski (ordynator), który zyskał powszechną sympatię, jego asystenci: dr Feliks Nowak, dr Jerzy Dobrzyński, dr Wiesenfeld oraz felczerzy: S. Zelten i Bernard Torbeczko (później zatrudniony jako lekarz), którzy wykonywali swoją pracę społecznie. W szczególnych przypadkach szpital korzystał z pomocy lekarzy konsultantów. Pielęgniarką przełożoną szpitala była Helena Majtlis, pełniąca jednocześnie funkcję głównej instrumentariuszki. Większość pielęgniarek mieszkała na terenie szpitala w wyznaczonej do tego części budynku.
W 1939 roku część pracowników szpitala powołano do służby w Wojsku Polskim. 1 września wieczorem do szpitala na Zawodziu przywieziono pierwszych rannych – żołnierzy Górnośląskiego Pułku Piechoty oraz 27 Pułku Piechoty. Szpital nie był wystarczająco przygotowany na wypadek wojny. Brakowało lekarstw i opatrunków. Wówczas do pracy wolontaryjnej zgłaszały się częstochowianki, najczęściej żony mężczyzn zmobilizowanych do Wojska Polskiego.
W pierwszych dniach wojny szpital ewakuowano do budynku szkoły podstawowej przy ul. Sowińskiego. Dotychczasową siedzibę szpitala i część aparatury zajęli Niemcy. Szpital stał się siedzibą Schutzpolizei a następnie hitlerowskich organizacji młodzieżowych.
W 1940 roku szpital ponownie przeniesiono, tym razem na ul. Przemysłową. Tam jednak doszło do tragedii – Niemcy wtargnęli do budynku i rozstrzelali pacjentów i personel.
Tuż po zakończeniu wojny wiele budynków zajęto dla potrzeb lecznictwa polowego. W doszczętnie ogołoconych murach dawnego Szpitala Izraelickiego utworzono radziecki szpital polowy. Wszystkie częstochowskie szpitale w powojennej Częstochowie podlegały Wydziałowi Zdrowia Zarządu Miejskiego, a poszczególnymi placówkami zarządzali kierownicy. Pierwszym kierownikiem szpitala na Zawodziu został chirurg dr med. Władysław Karczewski, co prawdopodobnie wyznaczyło przyszły kierunek. Po wojnie w szpitalu było już 100 łóżek chirurgicznych. Wtedy też powołano oddział laryngologiczny, oddział chirurgii dziecięcej, w następnej dekadzie oddział urologiczny, chirurgii urazowej i ortopedii. W latach 70. powołano dział anestezjologii, który w 1982 roku przekształcono w Oddział Anestezjologii i Intensywnej Terapii oraz powołano m.in. oddział chorób wewnętrznych.
W Częstochowie funkcjonowały wówczas następujące szpitale: Szpital Chirurgiczny na Zawodziu, Szpital przy ul. Barbary, Szpital Miejski przy ul. Mickiewicza (wszystkie trzy tworzą obecnie Zespół Szpitali Miejskich) oraz Szpital Miejski Położnictwa i Chorób Kobiecych. Jesienią 1988 roku Szpital na Zawodziu liczył 300 łóżek na 7 oddziałach.
Obecnie szpital przy ul. Mirowskiej w Częstochowie przechodzi kolejny remont, dzięki któremu zostanie rozbudowany Szpitalny Oddział Ratunkowy.
Artykuł powstał w oparciu o publikację M. Wyględowski (red.), Jubileusz 75-lecia Szpitala Chirurgicznego im. Ludwika Rydygiera w Częstochowie, Częstochowa 1988.
AG