„Jestem alergikiem” – według Polskiego Towarzystwa Alergologicznego tak może dziś o sobie powiedzieć połowa Polaków. Wszystkie badania dowodzą także, że liczba osób dotkniętych tą niejednorodną chorobą stale rośnie. Co więcej, kiedyś uważano, że alergia to zmartwienie głównie krajów rozwiniętych, jednak choroby alergiczne dotykają także mieszkańców krajów rozwijających się. Zdaniem World Allergy Organization – Światowej Organizacji Alergii, u 30 – 40 proc. populacji świata występuje co najmniej jedno schorzenie alergiczne i problem będzie narastał1.
Definicja alergii
Alergia (nazywana czasem potocznie uczuleniem, choć nie są to terminy tożsame) to nieprawidłowa reakcja na występujące w środowisku, na ogół niegroźne substancje i czynniki. Układ odpornościowy zamiast je zignorować, traktuje jako zagrożenie i uruchamia reakcje obronne. Termin alergia pochodzi z języka greckiego i jest opisem tego mechanizmu – allos znaczy inny, ergos oznacza reakcję.
Przyczyny alergii nie zostały do końca poznane, ale wiadomo, iż znaczenie mają czynniki genetyczne oraz środowiskowe. Szacuje się, że od 40 do nawet 80 procent alergików odziedziczyło tę skłonność po swoich przodkach2. Czynnikiem wywołującym reakcję alergiczną jest tzw. alergen.
Najprościej alergeny dzieli się na:
• wziewne (inhalacyjne), występujące w powietrzu i dostające się do organizmu przez drogi
oddechowe,
• pokarmowe,
• kontaktowe – wywołujące reakcję organizmu po kontakcie ze skórą.
Wśród powszechnie występujących alergenów wziewnych, najczęstszą przyczyną alergii są roztocza kurzu domowego, pyłki traw i drzew, sierść kota, zarodniki grzybów pleśniowych. Alergię pokarmową najczęściej wywołują mleko i jego składniki, białko jaja kurzego, pszenica, żyto. Silnym alergenem mogą być ryby i „owoce morza”, kukurydza, orzechy, miód, niektóre owoce i warzywa oraz wiele innych składników pokarmowych, w tym chemiczne dodatki do przetworzonej żywności. Katalog alergenów pokarmowych pozostaje otwarty.
Osobną grupę stanowią uczulenia na jad owadów błonkoskrzydłych, uczulenie kontaktowe na lateks czy niektóre metale, np. nikiel. Nadwrażliwość może dotyczyć także najróżniejszych leków oraz związków chemicznych.
W praktyce rozróżnia się także alergeny całoroczne (np. roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt domowych) oraz sezonowe (pyłki traw i drzew). Wymienienie wszystkich potencjalnych alergenów jest praktycznie niemożliwe.
Różne oblicza choroby
Kontakt z alergenem wyzwala reakcję organizmu osoby wrażliwej na daną substancję. Układ immunologiczny zostaje pobudzony do produkcji swoistych przeciwciał IgE lub komórek specyficznie reagujących na konkretny alergen. Reakcja alergiczna objawia się w różny sposób, dotyka zazwyczaj określonego narządu lub zespołu tkanek czy komórek. Najczęściej występujące objawy alergii to nieżyt nosa, łzawienie, zapalenie spojówek, trudności w oddychaniu, wysypka i inne objawy skórne, dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, np. biegunki. Warto pamiętać, że objawy te są charakterystyczne także dla wielu innych schorzeń, dlatego alergia często nie od razu jest rozpoznawana.
W skrajnych przypadkach reakcją organizmu na alergen może być wstrząs anafilaktyczny. Reakcja alergiczna zachodzi tylko u osoby uczulonej na dany czynnik i może mieć różne postacie kliniczne.
W katalogu chorób alergicznych znajdują się m.in.:
• Alergiczny nieżyt nosa (ANN), który jest następstwem stanu zapalnego błony śluzowej nosa. Światowa Organizacja Alergii szacowała kilka lat temu, iż na ANN cierpi 10 – 30 procent populacji3,
• Atopowe zapalenie skóry (AZS),
• Astma alergiczna – przewlekłe zapalne schorzenie dróg oddechowych,
o Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z powodu astmy cierpi na całym świecie około 235 milionów ludzi4. W Polsce na astmę choruje ok. 4 milionów osób5.
• Alergiczne zapalenie spojówek,
• Zapalenie błony śluzowej nosa i zatok obocznych,
• Pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy,
• Alergia pokarmowa.
Z alergią związana jest też atopia, czyli genetycznie uwarunkowana skłonność organizmu do produkcji przeciwciał IgE przeciwko substancjom powszechnie występującym w środowisku. Sama atopia nie jest chorobą, lecz sprzyja ona rozwojowi chorób alergicznych.
Najcięższą postacią reakcji alergicznej jest wstrząs anafilaktyczny, czyli uogólniona reakcja całego organizmu, stanowiąca bezpośrednie zagrożenie życia.
Diagnostyka chorób alergicznych
Pierwszym krokiem w diagnostyce chorób alergicznych jest dokładny wywiad lekarski i badanie fizykalne. Dzięki temu lekarz może wykryć związek przyczynowo – skutkowy między potencjalnym alergenem a pojawieniem się określonych objawów. Otrzymuje też informacje o alergii w rodzinie oraz o ewentualnych schorzeniach współwystępujących.
Podejrzenie alergii pociąga za sobą na ogół wykonanie punktowych testów skórnych (prick testy), polegających na nałożeniu na lekko uszkodzony (przez delikatne nakłucie) naskórek roztworu zawierającego określony alergen i obserwacji zmian, jakie pojawią się na skórze. Ta metoda diagnostyczna jest szczególnie przydatna w potwierdzaniu uczulenia na alergeny wziewne. Zdarza się jednak, iż mimo uczulenia pierwszy test skórny daje fałszywie negatywny wynik, który zmienia się dopiero po kilku latach – wraz z rozwojem alergii.
Wykonuje się również tzw. testy płatkowe, pomocne w rozpoznawaniu alergii kontaktowej na metale, składniki kosmetyków i maści leczniczych. Podczas testu płatki bibuły nasączone alergenem zwykle przez dwie doby pozostają przyklejone na skórze pleców.
Wykrywaniu alergii na jad owadów błonkoskrzydłych oraz niektóre leki służą testy śródskórne, polegające na wstrzykiwaniu roztworu z alergenem w coraz większym stężeniu, aż do wystąpienia reakcji lub do osiągnięcia maksymalnego bezpiecznego stężenia. W celach diagnostycznych możliwa jest również prowokacja alergenem, czyli podanie do nosa, oka lub oskrzeli roztworu z czynnikiem podejrzewanym o wywoływanie reakcji uczuleniowej.
Kolejną metodą jest badanie krwi dla określenia wysokości stężenia przeciwciał IgE, wskaźnika reakcji alergicznej (po wykluczeniu innych przyczyn jego wzrostu, którą może być np. inwazja pasożytów).
Prostą metodą potwierdzenia alergii pokarmowej jest eliminacja z diety poszczególnych składników. Ustąpienie objawów uczulenia po odstawieniu określonego pokarmu dowodzi jego alergizującego wpływu. Rozpoznaniu astmy służy m.in. badanie spirometryczne, oceniające wydolność układu oddechowego.
Możliwości terapii
Najprostszą metodą walki z alergią wydawać się może unikanie kontaktu z alergenami, jednak, w praktyce, nawet przy alergii pokarmowej trudno całkowicie je wyeliminować. Podstawą w terapii chorób alergicznych są leki działające na objawy. Farmakologia oferuje bogaty arsenał takich środków, w wielu postaciach. Stosowane są leki przeciwhistaminowe o działaniu przeciwalergicznym, glikokortykosteroidy – o działaniu przeciwzapalnym, leki antyleukotrienowe (hamują mechanizmy nasilające stan zapalny), przeciwzapalne kromony, leki obkurczające naczynia oraz kilka grup leków o celowanym działaniu przeciwastmatycznym. Leki te mogą mieć różną postać i różny schemat podawania, są przyjmowane doraźnie lub muszą być stosowane stale. Działają tylko na objawy choroby, łagodzą reakcję alergiczną, ale jej nie usuwają.
Natomiast jedyną metodą przyczynowego leczenia alergii jest immunoterapia alergenowa, która może trwale zablokować reakcję układu odpornościowego na dany alergen.
Immunoterapia w walce z alergią
Według Światowej Organizacji Zdrowia tylko znana od ponad stu lat immunoterapia alergenowa (zwana potocznie odczulaniem) może zmienić naturalny przebieg choroby alergicznej. Terapia polega na podawaniu osobie uczulonej coraz większych dawek szczepionki zawierającej najczęściej jeden lub rzadziej kilka alergenów. Następnie, w dłuższych odstępach czasu, podaje się dawki podtrzymujące, dzięki czemu organizm przyzwyczaja się stopniowo do danego czynnika i przestaje na niego reagować, przestaje wytwarzać przeciwciała przeciw danemu alergenowi, nie pojawiają się objawy alergii.
Niestety, nie jest to szybka terapia – leczenie trwa 3 – 5 lat, a zanim układ odpornościowy przestanie reagować na alergen konieczne jest równoczesne stosowanie standardowej farmakoterapii. Jednak pierwsze efekty odczulania można dostrzec czasem już po kilku miesiącach, objawy zmniejszają się, a dawki niezbędnych leków przeciwhistaminowych czy przeciwzapalnych są coraz mniejsze.
Najlepsze efekty immunoterapii osiąga się w przypadku uczulenia na jad owadów błonkoskrzydłych, pyłki roślin, roztocza kurzu domowego, sierść kota, alergeny pleśni. Korzyści odnoszą przede wszystkim pacjenci z alergicznym nieżytem nosa, alergicznym zapaleniem spojówek, ale też astmą alergiczną (w lżejszej postaci i dobrze kontrolowaną) oraz – niekiedy – z atopowym zapaleniem skóry.
Oceny potencjalnych korzyści z immunoterapii i kwalifikacji do takiego leczenia zawsze dokonuje lekarz alergolog. Przeciwwskazaniem mogą być współistniejące choroby (np. nowotworowe czy niestabilne choroby serca), zaburzenia układu odpornościowego itp. Wraz z postępem medycyny zmieniają się jednak także standardy leczenia. Jeszcze kilka lat temu uważano, iż w przypadku astmy o podłożu alergicznym immunoterapia nie daje oczekiwanych korzyści. W świetle nowych zaleceń, w przypadku dobrze kontrolowanej, stabilnej astmy, zwłaszcza u dzieci i młodzieży, zastosowanie immunoterapii może być bardzo skuteczne. A terapia jest możliwa już od 5. roku życia, choć ta granica wieku nie została sztywno ustalona – wynika jedynie z obaw czy młodsze dziecko będzie potrafiło dobrze współpracować przy takiej formie leczenia.
Postęp w leczeniu
Do niedawna powszechnie dostępna była w Polsce jedynie immunoterapia iniekcyjna, czyli podskórne podawanie roztworu alergenu. Teraz możliwa jest także immunoterapia podjęzykowa, znana i stosowana w Europie i na świecie od ponad 20 lat. Znacznie wygodniejsza dla pacjentów, ponieważ iniekcje wiążą się z koniecznością regularnych (na ogół comiesięcznych) wizyt w gabinecie lekarskim i pobytem w przychodni przez przynajmniej kilkadziesiąt minut. Odczulanie podjęzykowe prowadzone jest także pod nadzorem lekarza, ale samodzielnie i w domu. Tylko pierwszą dawkę trzeba przyjąć w gabinecie alergologa, aby lekarz mógł zaobserwować ewentualne działania niepożądane leku.
Niezaprzeczalną wartością immunoterapii podjęzykowej jest jej nowoczesność i nieinwazyjny charakter, co sprawia, że jest w zgodzie z aktualnymi trendami w medycynie.
Jest to metoda przyjazna pacjentowi:
– pozwala na komfortowe, domowe leczenie
– nie ogranicza codziennych obowiązków i aktywności
– oszczędza czas związany z wizytami u lekarza
– eliminuje towarzyszący zastrzykom stres, szczególnie przykry dla dzieci.
Alergologom umożliwia stosowanie bezpieczniejszej i nowocześniejszej metody, skrócenie kolejek do specjalisty i objęcie jedynym skutecznym leczeniem, jakim jest immunoterapia alergenowa, większej grupy pacjentów.
Co ważne, w świetle wielu badań skuteczność immunoterapii podjęzykowej jest równoważna z odczulaniem iniekcyjnym, profil bezpieczeństwa zdecydowanie wyższy, dlatego możliwe jest jej stosowanie w domu6. Objawy niepożądane, związane z podawaniem immunoterapii podjęzykowej, jeśli w ogóle się pojawiają, to mają charakter miejscowych reakcji w obrębie jamy ustnej i gardła. Może to być np. swędzenie, uczucie niewielkiego obrzęku czy podrażnienia jamy ustnej, co z reguły ma charakter przejściowy i nie wymaga żadnej interwencji lekarskiej7. Specjaliści oceniają, że immunoterapia podjęzykowa jest na tyle bezpieczna, iż nie wymaga zaopatrzenia pacjenta w adrenalinę, niezbędną w przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, z jakim sporadycznie można się liczyć przy immunoterapii iniekcyjnej, i z którym lekarz w gabinecie potrafi sobie poradzić. Oczywiście, w immunoterapii podjęzykowej niezbędna jest dobra komunikacja między alergologiem a pacjentem, ponieważ chory w dużym stopniu sam odpowiada za skuteczność terapii, stosując się precyzyjnie do wszystkich zleceń.
Szczepionka podjęzykowa może mieć postać tabletek lub roztworu (kropli), które przyjmuje się w określonych przez lekarza dawkach i schemacie. Jeśli ten schemat zostanie zaburzony, np. z powodu infekcji wirusowej czy bakteryjnej, podobnie jak przy immunoterapii iniekcyjnej, konieczna jest konsultacja z lekarzem. Metodą podjęzykową już teraz mogą odczulać się osoby uczulone na alergeny traw, brzozy, roztoczy kurzu domowego czy bylicy, a wkrótce też cierpiący z powodu alergii na pleśnie i kota.
Jednym z ograniczeń w szerszym stosowaniu immunoterapii podjęzykowej może być koszt preparatów – nierefundowanych i droższych od formy do iniekcji. Jednak analizy dowodzą, iż w dłuższej perspektywie oszczędność czasu, kosztów związanych z dojazdami i wygoda takiego leczenia rekompensują wydatek, który zresztą nie jest barierą nie do pokonania. Koszt leczenia szczepionką podjęzykową to ok. 150 – 200 zł na miesiąc, a w przypadku alergii na pyłki odczulanie trwa tylko kilka miesięcy w roku.
Leczenie alergii ma istotne znaczenie dla przyszłości pacjenta. Skłonność do alergii nie ustępuje z czasem, wręcz przeciwnie – nieleczony alergiczny nieżyt nosa nierzadko sprzyja rozwojowi astmy, nadwrażliwość na jeden alergen pociąga pojawienie się nietolerancji kolejnych czynników.
Jednocześnie niepokoić może jednak zbyt łatwy dostęp do leków przeciwalergicznych, sprzedawanych bez recepty, bez konsultacji z lekarzem. Alergia to nie tylko katar czy łzawienie oczu. Wymaga diagnozy i leczenia pod nadzorem specjalisty. Specjalisty, który ma coraz większe możliwości dostosowania terapii do potrzeb i wymagań pacjenta.
Referencje:
1. Dane WAO – Biała Księga Alergii Światowej Organizacji Alergii; https://www2.pta.med.pl/uploads/files/pl/strony/strefa-czlonkowska/biala-ksiega-alergii/biala_ksiega_alergii.pdf (dostęp: 21.04.2017)
2. Polskie Towarzystwo Alergologiczne: https://www2.pta.med.pl/dla-alergikow/alergia/przyczyny/ (dostęp: 21.04.2017)
3. Biała Księga Alergii Światowej Organizacji Alergii
4. Dane WHO, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs307/en/ (dostęp: 21.04.2017)
5. Częstość rozpoznań astmy w badaniach programu ECAP, http://ecap.pl/pdf/ECAP_wyniki_pl.pdf (dostęp: 21.04.2017)
6. Ł. Błażowski, Immunoterapia podjęzykowa. Praktyczne wskazówki, Alergia 4/70 2016; 27-30
7. ibidem
Materiał przygotowany przez Stowarzyszenie „Dziennikarze dla Zdrowia”. Warsztaty „Quo vadis medicina?” XII edycja, kwiecień 2017 r.
r