Victor Stawiarski (1903-79), syn urodzonego w Częstochowie Gaudentego Stawiarskiego (który na emigracji przybrał imię Etienne), urodził się już na terenie Brazylii, w Orleans w stanie Santa Catarina w 1903 roku. Skończył studia w Szkole Inżynieryjnej w Rio de Janeiro (obecnie Uniwersytet Federalny w Rio), następnie uzyskując magisterium z biologii w USA w 1928 roku na Peabody College w Nashville. Jego wnuk André Luis de Guzmão Stawiarski dodaje jeszcze antropologię do kierunków studiowanych przez dziadka. Zapewne zainspirowany postawą ojca również był pasjonatem nauki, poświęcił się jej zawodowo. Po ślubie na krótko przeniósł się wraz z żoną Luizą do Sao Paolo, gdzie urodził się jego pierwszy syn Luiz Claudio. Drugi miał na imię Paolo.
Podobnie jak ojciec był pionierem, przy czym Etienne był pionierem w sensie kolonizowania fragmentu kontynentu południowoamerykańskiego, on natomiast w innym znaczeniu: wdrażania nowych prądów i metodyki w edukacji.
Potomni przypisują Stawiarskiemu pierwszeństwo we wdrażaniu edukacji seksualnej w Brazylii. Wdrożył też propozycję nauczania ewolucji gatunków i doboru naturalnego w Colégio Batista, gdzie wykładał przez ponad dwie dekady. Po przekonaniu dyrektora instytucji do tematu seksualności została ona włączona do programu w 1930 roku. Początkowo zajęcia ograniczały się do badania i objaśniania roli kobiet w reprodukcji i pewnych aspektów zachowań seksualnych, natomiast od 1935 roku na prośbę studentów Colégio Bennett wprowadzono badanie męskich zachowań.
Pamiętajmy że Stawiarski był biologiem, interesował się zachowaniami seksualnymi i biologią poczęcia człowieka, nie „wyrywając ich” z kontekstu prokreacji. Nie należy utożsamiać pojęcia „edukacji seksualnej”, jaką on się zajmował ze współczesnym znaczeniem tego pojęcia, zwłaszcza lansowanego przez środowiska lewicowo-liberalne. Stawiarski przedstawiał najnowsze osiągnięcia biologii w zakresie seksualności człowieka nieodłącznie powiązanej z zagadnieniem prokreacji. Na zajęciach objaśniał, m.in., anatomię kobiety i mężczyzny, a także etapy rozwoju prenatalnego dziecka przy wykorzystaniu odpowiednich ilustracji, modeli i eksponatów. Pewien czas poświęcał zachowaniom seksualnym, raczej nie podejmował etycznych aspektów zagadnienia, choć istnieją publikacje, w świetle których podczas prowadzonych zajęć aborcję określał jako „morderstwo” lub „zbrodnię”.
Victor Stawiarski w latach 1943–70 pracował w Dziale Pomocy Dydaktycznej Museu Nacional/UFRJ (Muzeum Narodowe w Rio de Janeiro). Angażował się naukowo w tematy uważane w tamtych czasach za kontrowersyjne: edukacja seksualna i teoria ewolucji. Jego praca miała fundamentalne znaczenie dla historii edukacji instytucjonalnej i muzealnej w Brazylii. Jednocześnie stał się tam prekursorem lekcji muzealnych. Właśnie od 1945 r. w ramach pionierskiej inicjatywy pod przewodnictwem Victora Stawiarskiego – czerpiącego najpewniej wzorce z USA – Muzeum zaczęło oferować cieszące się dużym zainteresowaniem szkół zajęcia i kursy z wychowania seksualnego. W latach 50. poza seansami kinowymi oferowało zajęcia dla nauczycieli szkół podstawowych i średnich z różnych dziedzin historii naturalnej oraz wycieczki z przewodnikiem głównie dla grup uczniów. Pod koniec lat 60. w artykule „Muzeum Narodowe jest jednym z najchętniej odwiedzanych w kraju” podkreślano znacząco wizyty szkolne: „Studenci na najróżniejszym poziomie, dziesiątki przyczep kempingowych z innych stanów, a nawet z zagranicy przepełniają jego korytarze, szczególnie w czasie wakacji. […] nie jest to kwestia zwykłej ciekawości; każdy naprawdę chce coś zgłębić.”. Zdarzyło się. że w jedną niedzielę zajęcia Stawiarskiego w Muzeum odwiedziło ponad tysiąc zainteresowanych.
Trzeba zaznaczyć, że wysiłki Stawiarskiego w tamtych czasach rzadko – zwłaszcza we wczesnych latach – spotykały się ze zrozumieniem. Był zwalniany z pracy w licznych prywatnych szkołach, jego „edukację seksualną” utożsamiano z demoralizacją młodzieży. Został wyrzucony z dwóch szkół protestanckich: Colégio Benett w latach 40. ub. w. (za wypożyczenie uczniowi książki „Edukacja rodziców”, której autorem był niemiecki neurolog Wilhelm Stekel, jeden ze znaczących zwolenników Freuda), a także ze wspomnianego Colégio Batista, które wytoczyło mu sprawę sądową, zarzucając niemoralne zachowanie podczas lekcji. W wyniku przegranej batalii Stawiarski ostatecznie pożegnał się z tą instytucją w roku 1954. Określił siebie jako „baptystę prześladowanego seksualnie”. Także w murach samego Muzeum kursy Stawiarskiego z zakresu edukacji seksualnej zostały zawieszone w latach 1956-62 przez ówczesną dyrekcję. Jednak z upływem lat zajęcia budziły coraz mniejsze kontrowersje i opór, nawet kościół katolicki (zwłaszcza po Soborze Watykańskim II) nie odnosił się do nich krytycznie.
Stawiarski zgłębiał także historię starożytnego Egiptu i jego pismo hieroglificzne. Kierował Działem Egiptologii w Muzeum. Eksponowana tam mumia zwana Księżniczką Słońca „zasłynęła” właśnie dzięki jego kursom prowadzonym od lat 50. XX w. Podczas nich pozwalał uczestnikom dotykać mumii, nazywanej także zamiennie Kherima, która utożsamiana była – niekoniecznie słusznie – z egipską księżniczką. Zachowały się stosunkowo nierzadkie wspomnienia uczestników zajęć, którzy twierdzili, że podczas lekcji muzealnych profesora Stawiarskiego wpadali w trans i mieli wizje dotyczące mumii (to z jednej z nich pochodzi imię Kherima). Stawiarski odżegnywał się od tego twierdząc, że uczestnicy ulegali autosugestii. Sam eksponat i wiele innych cennych znalezisk uległo bezpowrotnemu zniszczeniu podczas wielkiego pożaru 2 września 2018 roku. Mumia pochodziła ponoć z przełomu II/IIII w. po Chrystusie, z okresu rzymskiej dominacji, nie Egiptu faraonów w czasie świetności.
Nasz bohater interesował się także entomologią, zainicjował stworzenie kolekcji owadów, którą kontynuował jego syn, lekarz, Luiz Claudio Stawiarski (o nim i o interesujących losach tej kolekcji jeszcze napiszemy). Naukowiec przeszedł na emeryturę w roku 1970 (źródła pisane wspominają o przymusowej, nie precyzując bliżej okoliczności), pod koniec lat 70. przeniósł się do stolicy kraju Brasilii, zmarł 7 grudnia 1979 roku. Pozostawił po sobie wiele notatek, które mają zostać poddane analizie i być może pośmiertnie poszerzą dorobek badacza. Dzięki możliwościom współczesnej techniki istnieją plany stworzenia repliki mumii na podstawie zachowanych fotografii i jej ekspozycji w Muzeum.
Maciej Świerzy