21 września 2024 roku dr Ewa Kaczmarzyk, kierownik Działu Przyrody Muzeum Częstochowskiego i Elżbieta Janik, specjalista z zakresu przyrody, nauczyciel Katolickiego Liceum Ogólnokształcącego w Częstochowie, zaprosiły na spacer po parkach podjasnogórskich – Staszica i 3 Maja, podczas którego przybliżyły historie rosnących tam najstarszych drzew, z nadanym statusem “Pomnika Przyrody”.. W tej arcyciekawej wycieczce, podczas której poznawaliśmy ciekawostki związane z parkowym drzewostanem, uczestniczyły uczennice Elżbiety Janik z drugiej klasy – Maja Hertman i Lidia Sączek. Do wspólnej eskapady przyłączyła się nauczycielka przyrody z Warszawy.
Początki ochrony drzew – wierzenia religijne
W dawnych, przedchrześcijańskich czasach głównym motywem i wewnętrzną siłą przekonywującą ludzi do ochrony drzew były niewątpliwie pierwotne wierzenia religijne, dzięki którym zachowało się w naszym kraju wiele olbrzymich dębów, lip itp.
Zjawisko to w mniejszym lub większym stopniu występowało we wszystkich religiach i kulturach świata. Już starożytni mieszkańcy Mezopotamii czcili Święte Drzewo Życia. Egipcjanie uznawali palmę za symbol życia. Buddyści czcili figowce i chętnie sadzili je wokół świątyń. W Chinach wyznawcy taoizmu za drzewo kultowe uważali miłorząb dwuklapowy. W Starym Testamencie mamy Drzewo Poznania Dobra i Zła.
W kulturach starożytnej Europy czczono wiele drzew m.in. cyprysy, jesiony, lipy ale najważniejszym drzewem- symbolem boskości – pozostawał dąb.
Kult tych „świętych ” drzew i gajów przy pogańskich budowlach sakralnych (tzw. gontynach, kącinach) utrzymywał się jeszcze długo po przyjęciu chrześcijaństwa.
Świadectwo temu dają m.in. Kroniki Jana Długosza.
Twórca terminu „pomnik przyrody”
Historia nowożytnych działań na rzecz ochrony sędziwych drzew bierze swój początek w osobie słynnego przyrodnika i podróżnika – barona Aleksandra von Humboldta (1769-1859), który jest twórcą pojęcia “pomnik przyrody”. W latach 1799-1804 odbył on podróż do Wenezueli (5 lat).
W sprawozdaniu ogłoszonym w 1819 r. opisał olbrzymie drzewo, zwane Zamang (z rodziny mimozowatych )najstarsze i najpotężniejsze w tym kraju, nazywając je „pomnikiem przyrody”.
W języku polskim „pomnikami”, jako pierwszy, nazwał sędziwe i wielkie drzewa Adam Mickiewicz, który przyjaźnił się z Humboltem i prowadził z nim korespondencję.
Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” (1833 r, IV księga) napisał:
Drzewa moje ojczyste! Jeśli Niebo darzy,
Bym wrócił was oglądać, przyjaciele starzy.
Czyli was znajdę jeszcze? Czy dotąd żyjecie? (…)
Pomniki nasze! Ileż co rok was pożera
Kupiecka, lub rządowa, moskiewska siekiera!
Mowa tu o dębie (szypułkowym) Baublisie (ok. 1000- 1812), sławnym litewskim dębie (na Żmudzi – zach Litwa), który na stałe wszedł do historii europejskiej literatury i kultury. Baublis istniał naprawdę. Co więcej pozostała po nim niezwykła pamiątka, którą do dzisiaj można podziwiać na Litwie (miejscowość Borodzie).
Altana (z oknem i drzwiami) wykonana z pnia tego niezwykłego dębu, stała się ulubionym miejscem pracy właściciela Dionizego Paszkiewicza. Spędzał w niej długie godziny pisząc wiersze.
Parki miejskie Staszica i 3 Maja
Położone są na wschodnim zboczu jurajskiego wzgórza Jasnej Góry, o łącznej powierzchni ok. 12 ha. Aleja Sienkiewicza dzieli park na dwie części: część południową stanowi Park Staszica (5,5 ha), część północną zajmuje Park 3 Maja (6,4ha). Parki miejskie to specyficzny rodzaj ekosystemu, o częściowo antropogenicznym charakterze.
Dendroflora obu parków składa się z gatunków rodzimych i obcych (kasztanowiec pospolity, daglezja zielona, dąb czerwony, klon srebrzysty, magnolia japońska, cyprysik Lawsonia, żywotnik zachodni).
Dominującym gatunkiem drzewa jest kasztanowiec zwyczajny (pospolity, biały). Równie często występuje lipa drobnolistna (Tilia cordata), klon pospolity, klon jawor.
W parkach podjasnogórskich wiele jest drzew starych, pięknych ale tylko niektóre z nich, szczególnie sędziwe, zostały objęte ochroną prawną w formie pomników przyrody.
Prawie wszystkie zostały uznane za pomniki przyrody w 2004, z wyjątkiem „Dębu Wolności” – 1977 i klonu jawora przy ul. Popiełuszki – 1980 r). Zostały zaopatrzone w tablice informacyjne z obszernymi opisami. Pomniki przyrody oznakowane są tablicami.
Warto przyjrzeć się bacznie drzewom pomnikowym, ponieważ są one miejscem występowania ptaków, owadów (w tym szkodników drzew), pajęczaków i innych bezkręgowców. Na korze można zauważyć glony, porosty, grzyby. Baczna obserwacja może stać się pouczającą lekcją biologii środowiskowej.
Historia założeń parkowych
Historia powstania parków sięga XIX wieku, kiedy to w 1843 roku car Mikołaj I przeznaczył specjalny fundusz na doprowadzenie do należytego stanu murów Jasnej Góry i otaczającego terenu.
W 1844 r. rozpoczęto prace porządkowe wschodniego zbocza Jasnej Góry. W trakcie 3-letnich prac wyrównano pochyłości terenu i posadzono 1 400 drzewek.
Do pielęgnacji parku zatrudniono dwóch ogrodników, opłacanych z kasy miejskiej. Niestety niewiele można powiedzieć o ówczesnym rozplanowaniu i wyglądzie Parku,
Obecny kształt parków został zaprojektowany w 1908 roku przez znanego warszawskiego projektanta ogrodów – Franciszka Szaniora, na potrzeby wystawy Przemysłowo-Rolniczej w 1909 r.
Koncepcja parku została podporządkowana w dużym stopniu programowi i funkcji wystawy. Wtedy powstały też różnego rodzaju obiekty architektoniczne, m.in. Muzeum Higieniczne (obecnie Pawilon Wystawowy Muzeum Częstochowskiego w którym obecnie jesteśmy), Zagroda Włościańska, Obserwatorium Astronomiczne (wtedy budynek Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie”) i Altana dla orkiestry.
Posadzono także duże drzewa, co można zobaczyć na fotografiach z tego okresu. Nie usunięto też wszystkich starych drzew, pozostawiając pojedyncze okazy i włączając je do nowej kompozycji.
Alejki – zyskały nowy układ – zgodnie z panującymi ówcześnie trendami, miały przebieg oparty na regularnych łukach, stanowiących wycinki elips i kół.
Park Staszica określano wtedy „Parkiem Powystawowym” albo „Parkiem Nowym”. Nazwa Park Staszica pojawia się w 1918 r.
Bardzo prawdopodobne, że równolegle z pracami w części południowej przystąpiono również do porządkowania części północnej zwanej w tym czasie „Parkiem Starym”. Prace polegały głównie na założeniu nowych ścieżek spacerowych. W dużym stopniu zachowano także stary drzewostan. Nazwa „Park 3 Maja” nadana została po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – w 1918 r. W latach 2006-2008 przeprowadzono modernizacje parków.
EWA KACZMARZYK
Kryteria uznawania drzew za pomniki przyrody:
– obwód pnia nie mniejszy niż minimalny obwód pnia drzewa mierzony na wysokości 130 cm dla poszczególnych rodzajów i gatunków drzew, określony w załączniku do rozporządzenia, lub
– wyróżnianie się wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.
9 okazów „Pomników Przyrody”:
1) Grusza pospolita /Pyrus communis/
Lokalizacja:
Park Podjasnogórski im. S. Staszica
Dane o obiekcie: wiek ok. 120 lat, wys. 17.5 m, obwód 235 cm, rozpiętość korony 14.10 x 14 m. Kształt korony kulisty. Pień drzewa prosty.
2) Jesion wyniosły /Fraxinus excelsior /
Lokalizacja:
Park Podjasnogórski im. 3-go Maja
Dane o obiekcie: wiek ok. 160 lat, wys. 25.5 m, obwód 353 cm, rozpiętość korony 24.9 x 20 m. Kształt korony kulisty. Pień drzewa prosty.
POMNIK PRZYRODY NR 1:
3) Dąb szypułkowy /Quercus robur L./ tzw. Dąb Wolności
Rok uznania: 15.11.1977 r.
- Lokalizacja: Park Miejski 3-Maja (tzw. Stary Park)
Zasadzony przez młodzież szkolną w 1916 roku w 125. rocznicę 3 Maja ( 3 Maja 1791 r.). Podarowany przez ogrodnika Mieczysława B. Hoffmana.
W uroczystości brali udział przedstawiciele prasy częstochowskiej, m.in. członkowie redakcji „Gońca Częstochowskiego” oraz księża (np. Bonawentrua Metler -astronom)
- Dane o obiekcie: wiek ponad 100 lat (ok. 110 lat)
wys. 20 m, obwód 306 cm, rozpiętość korony ok. 26 m, pień nieznacznie odchylony w kierunku południowo-wschodnim pod kątem ok. 10 stopni, pokrój nieregularny.
4) Kasztanowiec biały (pospolity) /Aesculus hippocastanum/- gat. obcego pochodzenia. Do Europy Centralnej przywędrował z Półwyspu Bałkańskiego w II poł. XVI w. W Polsce od XVII w. W Polsce w pełni zadomowione i powszechnie uważane za rodzime!
Uprawiany w całym kraju jako drzewo alejowe i parkowe.
Lokalizacja: Park Podjasnogórski im. 3-go Maja
Dane o obiekcie: wiek ok. 160 lat
wys. 22 m, obwód 393 cm, rozpiętość korony 18 x 22m.
Kształt koron kulisty, korona rozłożysta, dość nisko osadzona.
5) Klon pospolity / Acer platanoides /
Lokalizacja: Park Podjasnogórski im. 3-go Maja
Dane o obiekcie: wiek ok. 160 lat, wys. 23 m, obwód 297 cm, rozpiętość korony 10.7 x 23 m. Kształt korony kulistojajowaty, korona rozbudowana głównie od strony północnej. Pień drzewa prosty.
6) Modrzew europejski /Larix decidua/
Lokalizacja: Park Podjasnogórski im. 3-go Maja
Dane o obiekcie: wiek ok. 160 lat, wys. 23.5 m, obwód 311 cm, rozpiętość korony 19.5 m x 16 m. Kształt korony stożkowaty. Pień drzewa na wys. ok. 13 m nieznacznie wygięty w kierunku północno- wschodnim.
7) Dąb czerwony /Quercus rubra/ gat. obcego pochodzenia (Ameryka Pn). Ma status antropofita zadomowionego.
Lokalizacja: Park Podjasnogórski im. 3-go Maja
Dane o obiekcie: wiek ok. 150 lat, wys. 22.5 m, obwód 338 cm, rozpiętość korony 26 x 20 m. Kształt korony kulistojajowaty, korona rozłożysta. Pień drzewa prosty.
POMNIK PRZYRODY NR 2
- Rok uznania: 12.08.1980r.
8) Klon jawor /Acer pseudoplatanus L./
- Lokalizacja: Park Miejski 3-Maja, na granicy parku, przy ul. ks. Popiełuszki
- Dane o obiekcie: wiek ok. 180 lat, wys. 22 m, obwód 326 cm, rozpiętość korony ok. 22 m, pień prosty, pokrój nieregularny. Stan obiektu dobry.
9) Klon jawor /Acer pseudoplatanus/
Lokalizacja: – Park Podjasnogórski im. S. Staszica
Dane o obiekcie: wiek ok. 150 lat, wys. 26 m, obwód 250 cm, rozpiętość korony 23 x 20 m. Kształt korony kulisty. Pień drzewa prosty.
ELŻBIETA JANIK
- Kolumnę dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach.
- Za treści zawarte w publikacji dofinansowanej ze środków WFOŚiGW w Katowicach odpowiedzialność ponosi Redakcja.
