Jak się wydaje, najlepszym źródłosłowem imienia Częstoch, z którego wywodzi się ono wprost i bezpośrednio, jest więc staropolski, a wcześniej prasłowiański, rdzeń znaczeniowy „czest” – z jerem twardym, czyli półsamogłoską mocną na końcu. Jeśli Częstoch pochodzi wprost z tego źródłosłowu, będąc zatem imieniem jednoczłonowym, to wówczas przydomek ów oznacza stałego, częstego gdzieś bywalca. Jest jednak jeszcze inna możliwość utworzenia imienia Częstoch z tego samego rdzenia.
Przydomek ten przecież może być nie tylko imieniem jednoczłonowym, czyli popularnym przezwiskiem, lecz także skróceniem pierwotnie dwuczłonowego imienia o charakterze wyróżniającym, zaszczytnym. Ta druga możliwość, rzecz jasna, byłaby dla nas tym bardziej cenna, zawierałaby bowiem dodatkowe informacje nie tylko o samym Częstochu, lecz także o innych nazwach – a przez to miejscach – związanych z jego osobą.
Rozważmy najpierw różne znane imiona staropolskie zaczynające się na „Częst-”, zakładając, że druga część pełnego, tj. zaszczytnego przydomka Częstocha nie jest nam jeszcze znana. Najpopularniejsze słowiańskie imiona tego typu to: Częstobor (skróty: Czebor, Czestor, Częstor), Częstomir lub Częstomierz (czyli Czemir lub Częmir), Częstosław (Częsław), Częstomysł (Czemysł), Częstorad (Czerad lub Częstor), Częstomił (Czemił), Częstowit (Czewit), Częstogost (Czegost lub Częstog), Częstowoj (Czewoj), Częstogniew (Czegniew lub Częstog), oraz Częstozar (Czezar), przy czym to ostatnie – choć brzmi niczym Cezar – etymologicznie ma formę Częstożar, czyli „ten, kto często pała”, a więc zapalczywiec, ktoś ulegający często silnym emocjom. Najbardziej znanymi imionami żeńskimi utworzonymi w ten sam sposób, są z kolei: Częstosława, Częstomira (ze zdrobnieniem Częstomirka), oraz Częstobrona (Częstobronka). Oprócz tego, funkcjonowały różne inne przezwiska – by tak powiedzieć – już mniej zaszczytne, jak chociażby określenie Częstopijan (czyli opój), oraz Częstoń (tłuścioch, łapczywiec, obżartuch).
Przyjąwszy zatem, że jest również możliwość utworzenia imienia dwuczłonowego, o charakterze zaszczytnym, które nosić mógł Częstoch, rozważmy czego w takim razie mógłby to być skrót. Zauważmy więc – co wskazaliśmy chwilę wcześniej – że na przykład imię Częstor to skrócenie zarówno od Częstobora i Częstorada, zaś Częstog jest skróceniem nie tylko od Częstogosta, lecz także od Częstogniewa. Skróceniu ulega tu zatem drugi człon imienia, z którego zwykle pozostaje tylko pierwsza spółgłoska. W taki sam sposób można widzieć też imię Częstoch, jako: Często-ch, przy czym to „ch” stanowi spółgłoskę inicjalną skróconego członu drugiego. Dalej można więc rozpatrywać który wyraz, pasujący do tegoż właśnie lub innego imienia, a zaczynający się na „ch”, uległ w tym miejscu skróceniu.
Rozpatrując inne imiona staropolskie właściwie pozostaje jedna możliwość. Z imion o drugim członie zaczynającym się na „ch” mamy bowiem tylko: Boguchwał (z formą żeńską Boguchwała). Można by tu jeszcze ewentualnie rozróżnić imiona Boguchwał, czyli ten, kto chwali Boga, oraz Bogochwał, czyli ten, kto oddaje cześć bogom, tj. bożkom. W innych językach słowiańskich występuje ponadto Różochwał, czyli ten, kto uwielbia róże lub rusałki („rusałka” jest bowiem zdrobnieniem od „róży” i znaczy tyle, co różana nimfa, różana panienka), a w związku z tym – analogicznie – można by utworzyć także imię Różechwał czy Różychwał, to jest ten, kto wielbi jedną Różę (kobietę o tym imieniu lub konkretną rusałkę).
Skoro więc zrekonstruowaliśmy już drugi człon przydomka Częstocha i całe jego imię jako Częstochwał, to musimy wobec tego wskazać na ten jego najważniejszy niuans znaczeniowy, który sprawia, że nie jest ono bynajmniej ujemne, lecz wręcz przeciwnie – dumne i zaszczytne. Z członem „chwał” mamy bowiem inne negatywne określenia, takie jak: „chwałolub” – lubiący pochwały, „chwałochciw” – pragnący chwały, „chwalipięta” – ten, co ciągle się chwali (gdyż „pięta” tutaj pochodzi od słowa „opięć”, czyli ciągle, bez przerwy, w kółko), „samochwał” – ten, co sam siebie chwali, a wreszcie „chwaliburca” – wielki samochwał, człowiek chełpliwy, chełpiciel.
Na wzór nazwy „chwalipięta” jest utworzone również słowo „storzypięta” lub „storczypięta”, czyli ten, kto stale chełpliwie się popisuje – ale już podobne do niego określenie „skorzypięta” (od „skorzyć się” czyli śpieszyć) oznacza tego, który stale się śpieszy. Zatem Częstochwał musi znaczyć co innego, skoro cechę negatywną samochwalstwa i jej wszelkie odmiany oznaczają już inne pojęcia. Neutralną cechę chwalenia, zachwalania kogoś, czyli – jak powiedzielibyśmy – cechę melioratywną lub ambiwalentną, wskazują natomiast określenia „chwalacz”, „zachwalacz”, „chwaliciel”, „chwalca” i „pochwalca”, znaczące zatem tyle, co fan, miłośnik, wielbiciel oraz adorator.
Z tego wniosek, że nazwanie jakiejś osoby przydomkiem Częstochwał musi nieść w sobie treść dodatnią, afirmatywną, a wręcz – jak powiedzieliśmy – wyróżniającą i zaszczytną. Imię to wskazuje bowiem na kogoś, kto przede wszystkim ma zasługi, czyli słuszny powód do chwały, kto ma się czym szczycić, kto słusznie dostąpił jakichś zaszczytów, a w konsekwencji nie tylko jest za coś chwalony, ale i sam się tym szczyci. Jest to więc imię dumne, dające chwałę i słuszną sławę. Nie bez podstaw można je odnieść do naszego Częstocha, który nie tylko, że stale uczęszczał do grodu Miromira, ale też – jak wnioskujemy z historycznych wydarzeń oraz samego faktu utrzymania się nazwy Częstochowy – widocznie musiał oddać dla grodu i kasztelanii mirowskiej jakieś ważne zasługi. To za te właśnie zasługi, co łączyło się najpewniej z nadaniem mu ziemi – owej wcześniej wskazanej nadwarciańskiej niwy – Częstoch spod Mirowa mógł szczycić się wśród innych wojów dumnym przydomkiem Częstochwał. Popularne jego skrócenie: Częstoch, powstało w sposób analogiczny jak słowo „zuch” od „zuchwalec”. Ktoś śmiały i zuchwały, czyli zuch, to przecież właśnie „zuchwał” – stąd możemy również i w tym przypadku utworzyć imię Zuchwał, podobnie jak jest Boguchwał (monoteista), Bogochwał (politeista), Bałwochwał (wierzący w zabobony), oraz Stanichwał (czyli ten, kto chwali swoją stanicę lub status).
Od imienia Częstoch mamy następujące formy zdrobniałe: Czestek lub Częstek (z różnymi dawniejszymi zapisami, jak choćby Czanstek, Czonstek, Czastek, Cząstek, Czøstek), Czestko lub Częstko (warianty zapisów analogiczne), oraz Częstuś i Częstoś (jako już formy współczesne). Od Częstochwała mamy skrócenie Częchwał, ponadto jednak imię Częstochwał można zdrabniać zachowując tylko jego drugi człon: Chwałek, Chwałko, Fałko, Falko, Falik, Walik, itp. Formy żeńskie od imienia Częstoch to Częstocha (Czestka, Częstka, Częstunia, Częstosia, Częstośka, oraz również Częstoś), jak też Częstochwała. Warto przypomnieć w tym miejscu, że wyraz „czestka” pochodzi także od innego rdzenia, znacząc wtedy tyle, co mała cześć – dlatego więc lepiej jest używać formy Częstka.
Żona Częstocha nosiłaby odmężowskie imię – tak jak miasto – Częstochowa, zdrobniale natomiast: Częstkowa, ale sam Częstoch najpewniej nazywał po prostu ją Lubka, czyli „kochana”. Siostra Częstocha z kolei nazywałaby się Częstochna (można zdrabniać jak Częstkę, zwłaszcza jednak zachowując przy końcu „n”, a więc Częstunia, Czena i Czenia). Syn Częstocha – zakładając, że Częstoch awansował, zyskał ziemię i uznanie – nosiłby po ojcu miano Częstochowic (później pisane także przez „cz”), synowie zaś: Częstochowice. W skrócie nazywano by jego syna Częstowicem, a synów Częstowicami, od Częstka natomiast: Częstkowicami. Synowa to Częstochowicowa lub krócej Częstowicowa. Córka Częstocha otrzymałaby odojcowskie miano Częstochowianka, córki zaś: Częstochowianki. Wnuk Częstocha z kolei zwałby się Częstota – tak samo zresztą, jak zamieszkały po sąsiedzku krewny wnuka, miano to bowiem stanowi pewnego rodzaju abstractum wskazujące generalnie na przynależność do danego rodu, zwłaszcza zaś tak sławnego protoplasty, jakim w tym przypadku był Częstoch. Dodajmy jednak, że po macedońsku i bułgarsku „częstota” oznacza również częstość i gęstość. Żona Częstoty, czyli wnukowa, to Częstocina, krócej: Częścina lub Częstyna (Częstynia). Wnuczka Częstocha to Częstochowiczka, zdrobniale zaś Częstotka, zatem więcej wnuczek to: Częstotki. Prawnuki natomiast to Częstocice, które to miano można jednak skrócić jako Częścice, Częszyce, Częcice, itp. Żony prawnuków to Częszyny, prawnuczki wreszcie to Częstocianki lub też Częszanki.
Nie wiemy zatem tylko jeszcze, kiedy przypadają imieniny Częstocha, lub Częstochwała, kiedy zatem przypadać ma Czest-Fest, czyli festyn miejski, festiwal, a więc główna doroczna uroczystość dla uczczenia jego imienia. Przydomek ten był na tyle rzadki, że nie stał się zwykłym imieniem i nie wszedł do kalendarza staropolskiego. Próby przekładu tego imienia, jak choćby na Glorian i obchodzenia go w imieniny Glorii, również nie rokują powodzenia, tym bardziej, że imię Gloria wymyślił dopiero George Bernard Shaw, zaś imię Glorian stanowi pomysł jeszcze późniejszy, bo dopiero niżej podpisanego. Zachodzą jednak pewne przesłanki – zbyt trudne i obszerne, by je tutaj omawiać – które wskazują, że imieniny Częstocha, jako właśnie Częstochwała, powinny przypadać 22 września. Czest-Fest zatem, jeśli miałby odbywać się bardziej hucznie czyli przez tydzień, wypadałby 16-22 września. Tym samym imieniny Częstocha poprzedzają ostatnią noc lata. Czest-Fest można więc świętować zarazem jako pożegnanie lata, a tym samym tradycyjne, słowiańskie fetowanie plonów – pełne wszelkiego jadła, tańca i napitku – przed nadejściem jesiennej szarugi i zimy.
Rysunek:
Pożegnanie lata – zwyczaj strojenia “przepiórki”.
ADAM KRÓLIKOWSKI