Bój pod Lemańskiem – 2 września 1939 roku

Na terenie gmin Miedźno i Mykanów wytyczona została ścieżka edukacyjna historyczno-przyrodnicza, obejmująca 20 ciekawych miejsc związanych z historią i przyrodą regionu. Można śmiało polecić ją miłośnikom wycieczek krajoznawczych. Miejsca te oznakowane są charakterystycznymi dużymi głazami z tabliczką opisową, przy których znajduje się większa tablica ze zdjęciami i dokładnym opisem samego miejsca, jego przyrody i tego co się w nim wydarzyło. Jedenaście z nich dotyczy walk Wołyńskiej Brygady Kawalerii we wrześniu 1939 roku, jeden kamień dotyczy Lemańska.

W powszechnej świadomości znawców historii najnowszej obecna jest Bitwa pod Mokrą, którą 1 września 1939 roku stoczyła Wołyńska Brygada Kawalerii, ogromnym wysiłkiem skutecznie zatrzymując niemiecką 4 Dywizję Pancerną. Wieczorem i w godzinach nocnych tego dnia, zgodnie z planem, Brygada wycofała się w kierunku wschodnim na pozycje opóźniające w okolicy miejscowości Ostrowy nad Okszą, gdzie dotąd mieścił się sztab Brygady. Decyzję tę podjął dowodzący Brygadą płk. dypl. Julian Filipowicz herbu Pobóg, dowiedziawszy się o zajęciu Kłobucka przez Niemców oraz wycofaniu 83 Pułku Piechoty z sąsiedniego odcinka do Działoszyna. Nie chciał zapewne narażać na ryzyko oskrzydlenia czy otoczenia swojej jednostki przez nieprzyjaciela, a także uznając nowe pozycje za bardziej skuteczne do obrony i prowadzenia dalszych działań opóźniających postępy Niemców.

Wchodzący w skład Brygady 2 Pułk Strzelców Konnych pod dowództwem ppłk. Józefa Mularczyka (1893–1968), miał za zadanie 2 września obronę lasu między Ostrowami a Starym Kocinem. Rankiem tego dnia utracono jednak łączność ze sztabem Brygady, stąd około godziny 11.00 dowódca Pułku podjął decyzję o wycofaniu jednostki w kierunku północno-wschodnim do Brzeźnicy nad Wartą. Mający doświadczenie bojowe jeszcze z czasów walk w szeregach Legionów Polskich, oficer ten uznał że należy poruszać się wąskimi duktami blisko północno-wschodniego skraju lasu, ponieważ szeroka i piaszczysta droga z Kocina Starego do Ostrów w zbyt dużym stopniu groziła dostrzeżeniem przez nieprzyjaciela i ułatwiłaby mu ewentualny atak, zwłaszcza lotniczy. Według późniejszych relacji uczestników walk, w bezpośredniej bliskości leśniczówki Lemańsk, około godziny 15.00 ułani natknęli się na nieprzyjacielskie czołgi z 4 Dywizji Pancernej, które także ich dostrzegłszy, usiłowały okrążyć w terenie leśnym. Dzięki szybkim decyzjom i rozkazom ppłk. Mularczyka, nieprzyjaciel związany został ponadgodzinną walką. W międzyczasie Polacy wycofali konie i tabor bojowy w okolice stawu i młyna wodnego w Kocinie Starym. Ostatecznie kawalerzystom udało się wyjść z okrążenia wraz z posiadanymi działami przeciwpancernymi, a następnie po zmroku przez Kocin Zasmole udać się do Brzeźnicy. Poległych ułanów okoliczna ludność pochowała w leśnych mogiłach. 4 nieznanych z nazwiska znalazło miejsce wiecznego spoczynku w pobliżu leśniczówki Lemańsk, przy dukcie leśnym. Mogiła ta od początku stała się obiektem troski okolicznych mieszkańców, którzy w dni rocznic bitwy oraz Wszystkich Świętych zapalali znicze i składali kwiaty. Gdy w 1945 roku przenoszono zwłoki żołnierzy WBK do zbiorowej mogiły na cmentarz w Miedźnie, okoliczna ludność nie zgodziła się na likwidację tej mogiły uzasadniając, że są to „ich” Bohaterowie i powinni tu pozostać. Tam też w 1974 roku przeniesiono ekshumowane z lasu Zasmole szczątki ich towarzysza broni Eryka Stokłosy, urodzonego w Żorach.

Miejscem pamięci opiekują się uczniowie Szkoły Podstawowej w Kocinie Starym. Tradycją stało się, że we wrześniu każdego roku przy mogile organizowana jest podniosła patriotyczna uroczystość z udziałem uczniów, kombatantów (których z wiadomych przyczyn corocznie ubywa), władz lokalnych, grup rekonstrukcyjnych i innych patriotów.

Wracając do szczegółów biografii obydwu dowódców, Józef Mularczyk urodził się 17 marca 1893 roku w Boryczówce, pow. Trembowola w Małopolsce Wschodniej (teren obecnej Ukrainy), jako syn Kacpra i Marii z domu Keller. Ukończył gimnazjum w Trembowoli, następnie zdał maturę w Wiedniu w 1914 roku, a fakultet z prawa i umiejętności na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie ukończył w latach 1919–1920. Swoją służbę wojskową rozpoczął 6 sierpnia 1914 roku w 1 Kompanii 1 Pułku Piechoty I Brygady Legionów Polskich. Był 3-krotnie ranny, między innymi pod Przepiórowem i Tarłowem. Po wyleczeniu został przeniesiony do 1 Pułku Ułanów Legionowych.

W listopadzie 1915 roku uzyskał awans do stopnia kaprala, wysłany na kurs kawalerii w Ostrołęce. W maju 1916 roku awansowany został do stopnia wachmistrza (odpowiednik sierżanta w innych formacjach wojsk). W listopadzie 1917 roku przeniesiony do 2 Pułku Ułanów Legionowych, służył w nim rok czasu, do listopada 1918 roku. Odtąd pełnił służbę w Wojsku Polskim w stopniu wachmistrza. 19 marca 1919 roku zostaje podporucznikiem i zostaje dowódcą plutonu liniowego w 2 Pułku Szwoleżerów. Od września 1919 roku do października 1920 roku w Wojskowej Straży Granicznej (od marca 1920 r. przemianowanej na Strzelców Granicznych), służbę pełnił w 9 Pułku Strzelców Granicznych. W składzie Strzelców Granicznych walczył w wojnie polsko-sowieckiej.

24 lipca 1920 roku był dniem, kiedy w boju pod Kozinem został wzięty do niewoli sowieckiej, z której 3 sierpnia zbiegł i dotarł szczęśliwie do macierzystego pułku. 15 marca 1921 roku został mianowany na stopień porucznika. Służbę pełnił w 1 Pułku Strzelców Konnych w garnizonie Garwolin jako dowódca plutonu liniowego. Już 3 maja 1922 roku został mianowany rotmistrzem (odpowiednik kapitana) i objął dowodzenie szwadronem.

Od 1 grudnia 1922 roku do 3 września 1923 roku uczestniczył w III Kursie Doskonalenia Młodszych Oficerów Kawalerii w Centralnej Szkole Jazdy Kawalerii w Grudziądzu. 1 stycznia 1928 roku został mianowany na stopień majora i objął funkcję kwatermistrza w macierzystym 1 Pułku Strzelców Konnych. Od 30 maja do 1 października 1930 roku pełnił funkcję zastępcy dowódcy tegoż Pułku. W 1931 roku opublikował ,,Zarys historii wojennej 1-go Pułku Strzelców Konnych”. 1 stycznia 1936 roku był mianowany na stopień podpułkownika i zatwierdzony na stanowisku zastępcy dowódcy 1 PSK. W okresie 23 września do 3 listopada 1937 roku uczestniczył w X Kursie Oficerów Sztabowych Kawalerii w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu.

Z dniem 24 lipca 1938 roku przeniesiono go do Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu na stanowisko Komendanta Szkoły Podchorążych Kawalerii. Funkcję tą pełnił do 1 lipca 1939 r. Już w lipcu 1939 roku odbył miesięczny staż w 10 Brygadzie Zmotoryzowanej w Rzeszowie, by 29 lipca 1939 roku objąć dowództwo macierzystego 1 PSK w Garwolinie; przeprowadził reorganizację na Pułk Kawalerii Zmotoryzowanej. 20 sierpnia 1939 roku objął dowództwo 2 Pułku Strzelców Konnych, który zmobilizowany stał na pozycjach obronnych nad rzeką Wartą w m. Strzelce Wielkie. 1 września 1939 roku brał z Pułkiem udział w bitwie pod Mokrą. Następnego dnia miał miejsce bój pod Lemańskiem. Nie był to jednak jego ostatni pobyt w okolicach Częstochowy czy też w samym mieście. Mularczyk przebył z Pułkiem cały 1000-kilometrowy szlak bojowy w składzie WBK aż do jej rozwiązania przez dowódcę brygady płk. dypl. Juliana „Pobóg” Filipowicza w Józefowie Roztoczańskim, dnia 27 września 1939 roku. Zdecydował nie kończyć walki: jeszcze w listopadzie tego samego roku dotarł do Częstochowy. Jesienią 1940 roku nawiązał kontakt z organizacją Związku Walki Zbrojnej (przemianowanej później na Armię Krajową), do której wstąpił i przyjął pseudonimy: „Żor” i ,,Róg”. W 1941 roku został wyznaczony na Inspektora Kielc (obwodu Kielce Miasto i powiaty: Stopnicki oraz Jędrzejowski). Po zajęciu Kielc przez Sowietów w styczniu 1945 roku otrzymał rozkaz rozwiązania struktur AK w swoim Inspektoracie. Będąc ,,spalonym” na terenie Kielc przeniósł się ponownie do Częstochowy, a następnie do Poznania. Ukrywając się, osiedlił się we wsi Głowno (pow. Wolsztyński), gdzie gospodarował na dwuhektarowym gospodarstwie. Po ogłoszeniu powszechnej amnestii w styczniu 1947 roku, dn. 20 stycznia wyjechał do Warszawy. Dwa dni później, czyli 22 stycznia 1947 roku ujawnił się w Warszawie. Podjął pracę w stadninie koni w Książu, koło Wałbrzycha. W 1954 roku przeszedł na emeryturę i zamieszkał w Warszawie. Dnia 26 kwietnia 1968 roku odszedł na wieczną wartę i został pochowany w Warszawie na Powązkach Wojskowych.

​            Za swą ofiarną służbę udekorowany został następującymi odznaczeniami:

•    Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari za Kampanię Wrześniową 1939
•    Krzyż Niepodległości
•    Krzyż Walecznych za wojnę polsko-sowiecką
•    Złoty Krzyż Zasługi
•    Medal za wojnę 1919–1920
•    Medal X-lecia

​Posiadał także 2 odznaki pułkowe:

•    1 Pułku Strzelców Konnych
•    2 Hrubieszowskiego Pułku Strzelców Konnych

​            Jako ciekawostkę należy nadmienić, że ppłk. Józef Mularczyk miał 2 znanych synów: Andrzeja – pisarza, scenarzystę, autora reportaży i słuchowisk radiowych, oraz Romana – pisarza bardziej znanego pod pseudonimem „Roman Bratny”.

Płk. Józef Filipowicz urodzony 13 września 1895 roku w Dziewiałkowiczach koło Jarosławia jako syn Antoniego i Justyny z. d. Derpowska. Pochodził ze szlacheckiej rodziny o wielopokoleniowych tradycjach. Szkołę realną oraz maturę zdał we Lwowie w 1913 roku i rozpoczął studia w Wyższej Szkole Politechnicznej w tym samym, drugim co do wielkości mieście II Rzeczpospolitej. 6 sierpnia 1914 roku wstąpił ochotniczo do I Brygady Legionów Polskich i pełnił służbę w kawalerii. Zapewne z czasów tej służby datuje się znajomość z Józefem Mularczykiem. 18 marca roku 1915 został awansowany na stopień kaprala, a już 22 lipca tego samego roku na plutonowego. 1 marca 1916 roku za wyjątkowe męstwo na polu walki został odznaczony Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari (formalnie odznaczony został 1923 roku przez Pierwszego Marszałka Józefa Piłsudskiego). 2 października awansowany na wachmistrza. Od 1 stycznia 1917 roku do 31 marca 1917 roku był słuchaczem w Szkole Oficerskiej 11 Pułku Ułanów Legionów Polskich w Ostrołęce. 10 marca 1917 roku był awansowany na stopień wachmistrza sztabowego. Kryzys przysięgowy (związany z odmową złożenia przysięgi na wierność Królestwu Polskiemu i królowi polskiemu, których wówczas jeszcze nie było oraz dotrzymanie braterstwa broni skłaniającym się ku przegranej wojskom Niemiec i Austro-Węgier do końca I wojny światowej przez żołnierzy Legionów Polskich, głównie I i III Brygady, który miał miejsce 9 oraz 11 lipca 1917 roku) zastał go na stanowisku szefa 2 szwadronu 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich. 21 listopada 1917 roku został aresztowany i uwięziony w Twierdzy Przemyśl pod zarzutem wrogiej agitacji, próby rokoszu wojskowego i przynależności do rad żołnierskich. Winy mu jednak nie udowodniono.

W styczniu 1918 roku został przymusowo wcielony do 8 Pułku Ułanów Austriackich w Siedmiogrodzie, następnie przeniesiony do 45. Pułku Piechoty Węgierskiej. 10 marca 1918 roku otrzymał urlop i powrócił do kraju. Z tego urlopu do armii Austro-Węgierskiej już nie powrócił. Wstąpił do tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Po próbie objęcia władzy we Lwowie przez Ukraińców, udał się wraz z czterema braćmi: Stefanem, Tadeuszem, Janem i Pawłem na odsiecz miastu. Miało to miejsce 1 listopada 1918 roku. Utworzyli oni baterię artylerii lekkiej braci Filipowiczów pod nazwą ,,Krakusy”. Walczyli w składzie batalionu, którym dowodził kpt. Mieczysław Boruta–Spiechowicz (późniejszy gen. bryg., który w Kampanii Wrześniowej dowodził Grupą Operacyjną Bielsko w Armii Kraków). Batalion bronił odcinka IV (Dworzec Główny) i odcinka V (szkoła im. Henryka Sienkiewicza). W batalionie tym walczył od 1 do 30 listopada 1918 roku, kiedy został skierowany na stanowisko oficera zaprzęgowego do 1 baterii w 4 Pułku Artylerii Polowej, już w stopniu podporucznika. 1 czerwca 1919 roku przeniesiony został do 11 Pułku Ułanów.

1 października 1919 roku odkomenderowany na kurs oficerów szkoły jazdy w Starej Wsi, ukończył go w kwietniu 1920 roku. 1 maja 1920 roku odkomenderowany został jako oficer łącznikowy do 6 DP Armii Ukraińskiej sprzymierzonej z Armią Polską i walczącej z Rosją Sowiecką. Natomiast 11 września 1920 roku po powrocie do macierzystego 11 PUŁ, awansowany został do stopnia rotmistrza. W pułku pełnił funkcje dowódcy szwadronu, dowódcy pułkowej szkoły podoficerskiej a następnie w zastępstwie dowódcy 11 Pułku Ułanów Legionowych, który stacjonował w tym czasie w Ciechanowie. Od kwietnia 1924 do sierpnia 1927 roku uczestniczył w kursie dla oficerów sztabowych w obozie szkoleniowym kawalerii w Grudziądzu. W międzyczasie 18 grudnia 1924 roku był awansowany na stopień majora.

1 listopada 1928 roku został skierowany jako słuchacz do Wyższej Szkoły Wojennej, którą ukończył 23 października 1930 roku jako absolwent IX kursu. Dokładnie 2 lata później, 1 listopada 1930 roku zostaje dowódcą 7 Pułku Ułanów Legionowych im. gen. Kazimierza Sosnkowskiego, który stacjonował docelowo w Mińsku Mazowieckim. W międzyczasie 24 grudnia 1929 roku otrzymał awans na podpułkownika. 14 stycznia 1933 roku awansowany do stopnia pułkownika (tytuł „dyplomowanego” otrzymywali oficerowie absolwenci Wyższej Szkoły Wojennej). W tym też roku na wniosek dowódcy 2 Dywizji Kawalerii gen. bryg. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

W październiku 1933 roku dowodził pułkiem w czasie defilady w Krakowie z okazji 250-letniej rocznicy Odsieczy Wiedeńskiej przed Marszałkiem Józefem Piłsudskim. 27 czerwca 1935 roku został skierowany na dowódcę 3 Pułku Strzelców Konnych im. Hetmana Polnego Koronnego Stefana Czarneckiego stacjonującego w Wołkowysku. Jednocześnie pełnił obowiązki zastępcy dowódcy Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. 15 sierpnia 1938 sierpnia na wniosek gen. bryg. Stanisława Grzmota-Skotnickiego odznaczony został Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W czerwcu 1939 roku został skierowany na stanowisko dowódcy Wołyńskiej Brygady Kawalerii stacjonującej w Twierdzach Równych. Z Brygadą przeszedł cały chwalebny szlak bojowy od 1 września 1939 roku w bitwie pod Mokrą do 27 września rozwiązując brygadę w Józefowie Roztoczańskim w obecnym województwie podkarpackim. W październiku 1939 roku przechodzi do konspiracji przyjmując pseudonimy ,,Pobóg” , ,,Róg” czy ,,Kogan”. Został komendantem Obszaru Kraków i Śląsk. W 1940 roku został aresztowany w Warszawie przez Gestapo i osadzony na Pawiaku, skąd uciekł przy pomocy płk. Stefana Roweckiego ps. ,,Grot”. W marcu 1941 roku wpadł w kocioł w Krakowie i osadzony został w więzieniu na Montelupich. Skatowany, uznany został za zmarłego i wywieziony do kostnicy cmentarnej, tam nad ranem odzyskał przytomność i zbiegł. W czasie pobytu w więzieniu i podczas ucieczki nabawił się gruźlicy. Ewakuowany do Otwocka, gdzie został ulokowany w prywatnym pensjonacie w pobliżu sanatorium pulmonologicznego. W związku z brakiem możliwości powrotu do Krakowa, został mianowany dowódcą okręgu białostockiego AK. Z powodu ciężkiej choroby nie zdołał objąć nowego stanowiska. W wyniku skatowania i ciężkiego zapalenia płuc został urlopowany i przeniesiony do rezerwy osobowej Komendanta Głównego AK. 15 sierpnia 1942 roku awansowany na stopień generała brygady przez Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego, na wniosek Komendanta Głównego AK. Z opinii służbowej: „Wybitny. Charakter silny i wypróbowany. Energiczny, z inicjatywą, o szybkiej decyzji. Wybitne zdolności dowódcze. Świetny żołnierz i zawołany kawalerzysta. Pracy sztabowej nie lubi”.

Przed Powstaniem Warszawskim powołany do sztabu Komendy Głównej AK, nie dotarł z powodu wkroczenia Armii Czerwonej. Z powodu nabytych chorób rozwinął się u niego rak płuc. Zmarł 14 sierpnia 1945 roku w Otwocku na skutek krwotoku wywołanego nowotworem i został pochowany na tamtejszym cmentarzu parafialnym. Poszukiwany był zarówno przez rodzime UB, jak i sowieckie NKWD jeszcze do 1950 roku.

11 września 2018 roku odbyła się ekshumacja, a dwa dni później uroczysty pogrzeb z ceremoniałem Wojskowym. Na wniosek Ministra Obrony Narodowej, Prezydent RP Andrzej Duda, postanowieniem z dnia 11 lipca 2019 roku mianował go pośmiertnie na stopień generała dywizji. W ciągu swojego stosunkowo niedługiego poświęconego głównie służbie Rzeczpospolitej życia odznaczony został licznymi orderami:

•    Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari (IV klasa) za Kampanię Wrześniową nr nadania 146
•    Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (V klasy) za walki w I Bryg. Leg. nr nadania 54/18
•    Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (IV klasy)
•    Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (V klasy)
•    Krzyż Niepodległości
•    Krzyż Walecznych (nadany dwukrotnie) za wojnę polsko-sowiecką 1919–1920
•    Złoty Krzyż Zasługi
•    Medal pamiątkowy za wojnę 1918–1921
•    Medal X-lecia Odzyskania Niepodległości
•    Odznaka I Brygady „Za wierną służbę”
•    Odznaka I Pułku Ułanów Legionów Polskich.
•    Krzyż Oficerski Korony Rumuńskiej (nadany w 1937)

Był żonaty z Heleną Lucyną z Marchlów Szelochową, nie mieli razem potomstwa, jakkolwiek miał syna Wiesława, ur. w 1928 z nieformalnego związku.

Maciej Świerzy

Biogramy oraz zdjęcia ppłk. J. Mularczyka oraz płk. dypl. J. Filipowicza zaczerpnięto z internetowego opracowania na stronie: https://wolynskabrygadakaw.wixsite.com/brygada/