Parki podjasnogórskie (Park im. Stanisława Staszica oraz Park 3 Maja, są położone pomiędzy śródmieście a klasztorem na Jasnej Górze, który otaczają od strony wschodniej.
Granice parków wyznaczone zostały w latach 1819-1826, przy wytyczaniu Alei Najświętszej Maryi Panny. Jego zagospodarowanie terenu rozpoczęto w 1843 roku, wraz z Aleją Henryka Sienkiewicza zajmują powierzchnię 11,8 ha. Bogate i przedstawiające wysoką wartość historyczną wyposażenie i budowle parków, stały się powodem uznania ich za pomnik historii Polski.
Niemal cała powierzchnia parków pokryta jest drzewostanem i zakrzaczeniami, niewiele klombów kwiatowych urządzono w sąsiedztwie pomników Obecny drzewostan parków różni się od pierwotnego, z powodu kilkukrotnego przeprojektowania założenia parkowego. Dzisiejszy plan parków nawiązuje do projektu z początku XX wieku, stworzonego przez ogrodnika Franciszka Szaniora. Taki kształt nadano podczas rewitalizacji w latach 2000-2008.
Na drzewostan Parku im. Stanisława Staszica składa się około 1300 drzew, najczęściej w wieku 100-150 lat. Większość stanowią drzewa liściaste – w parku rosną 32 gatunki drzew liściastych, 10 gatunków drzew iglastych, 66 gatunków krzewów. Przeważają drzewa pochodzenia rodzimego np. klon zwyczajny, a wśród drzew obcego pochodzenia są: jesion pensylwański, świerk srebrny, świerk syberyjski, dąb czerwony, cyprysik, jałowiec chiński.
W Parku 3 Maja rośnie około 1600 drzew często w wieku powyżej 130 lat – w sumie 36 gatunków drzew liściastych, 7 gatunków drzew iglastych, 75 gatunków krzewów. Występują tu m.in. dęby czerwone, jesiony, lipy krymskie, modrzewie, kasztanowce, świerki kłujące.
Dziewięć z najbardziej okazałych drzew, w wieku od 80 do 160 lat, o rozmiarach przekraczających 300 cm obwodu ustanowionych zostało pomnikami przyrody. W przypadku gruszy pospolitej i tulipanowca amerykańskiego ochroną objęto drzewa o obwodzie przekraczającym 220 cm.
Historia
Do połowy XVIII wieku obszar obecnych parków był typowym dla Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej wzgórzem wapiennym. Znajdowały się na nim łąki i pastwiska użytkowane przez klasztor i ludność Częstochówki. Pierwszą próbą zagospodarowania terenu okalającego klasztor na Jasnej Górze był projekt budowy Al. NMP, stworzony przez inż. Jana Bernharda w latach 1819-1826. Zaplanował on powstanie w tym miejscu Rynku Jasnogórskiego – trzeciego, po placu Daszyńskiego i placu Biegańskiego, nowego placu, wypełniającego lukę pomiędzy połączonymi w jedno miasto Częstochówką i Starą Częstochową[11].
Realizacja tego projektu nie została jednak zakończona z powodu bliskości Rynku Wieluńskiego, sprzeciwu mieszkańców Częstochowy, którzy uznali teren za zbyt pagórkowaty i pochyły aby stać się rynkiem, a także z powodu zmiany sytuacji politycznej po Powstaniu Listopadowym.
W 1843 władze miejskie podjęły decyzję o urządzeniu ogrodu w granicach, które wyznaczone zostały podczas projektowania alei Najświętszej Maryi Panny[. Jego urządzanie rozpoczęto w 1844 roku. Na teren o powierzchni ponad 11 ha nawieziono ogromne ilości ziemi ogrodniczej, przykrywając kilkumetrową warstwą skaliste podłoże i wyrównując pochyłości terenu. Sam ogród, w którym posadzono około 1400 drzew, został ogrodzony i wytyczono w nim alejki spacerowe. Prace zakończono w 1847 roku. Od tej pory, aż do wybuchu II wojny światowej, o ogród dbał jeden lub dwóch miejskich ogrodników
W 1908 przed planowaną Wielką Wystawą Przemysłowo-Rolniczą, warszawski ogrodnik Franciszek Szanior, dokonał całkowitego przeprojektowania zaniedbanych wówczas terenów parkowych. Większość starego drzewostanu i pozostałych roślin została usunięta. Zachowano tylko niektóre z bardziej okazałych drzew, włączając je do nowej kompozycji Wybudowano pawilony wystawowe według projektów autorstwa najwybitniejszych polskich architektów okresu modernizmu – Stanisława Witkiewicza, Władysława Jabłońskiego, Edwarda Landara, Józefa Kona, Czesława Przybylskiego. Przeprojektowano ciągi piesze – zgodnie z panującymi wówczas tendencjami nadano im kształt elips i wycinków koła[12].
Po 1918 niektóre pawilony wystawowe, między innymi: fabryki wyrobów z gliny „Korwinów”, biura oświetleń gazo-żarowych „Aurora”, kultury i szkolnictwa, rolniczy, a także wieża ciśnień, zostały zburzone. Południowa część parku nazwana została imieniem Stanisława Staszica, a północna – 3 Maja. W 1928 roku, z inicjatywy księdza Bonawentury Metlera, w jednym z pawilonów Wielkiej Wystawy w 1909, otwarto obserwatorium astronomiczne.
W czasie niemieckiej okupacji, od września 1939 do wyzwolenia Częstochowy w styczniu 1945, park był niedostępny dla polskiej ludności. Niemieccy zarządcy zlikwidowali staw budując w jego miejsce klomb z obudową z cegły.
W okresie PRL nie wykonywano w parkach prac modernizacyjnych. Władze miasta zaniedbały parki, które niszczejąc, stały się złą wizytówką Częstochowy. Kamienną i żwirową nawierzchnię alejek pokryto asfaltem, niektóre z ciągów pieszych zostały zlikwidowane. W latach 1974-1976, pomiędzy Muzeum Etnograficznym a Muzeum Higienicznym, zbudowano podziemne korytarze, odtwarzające dawne wyrobiska kopalniane z okolicznych kopalni rud żelaza.
W związku z licznymi protestami mieszkańców, a także uwagami turystów, parki zostały włączone do programu rewitalizacji miasta. W latach 1992-1994 mgr inż. Andrzej Chmiel stworzył dokumentację projektową rewaloryzacji parków. Zmierzała ona do odtworzenia ich historycznego układu, otwarcia wnętrz parkowych i usunięcia przypadkowych nasadzeń oraz samosiewów zacierających ten układ. Nie podjęto jednak realizacji, poza częściowym usunięciem niepożądanego drzewostanu.
8 września 1994 roku Prezydent Polski Lech Wałęsa wydał zarządzenie zgodnie z którym, 16 września tegoż roku parki, wraz z klasztorem na Jasnej Górze, uznane zostały za pomnik historii.
Od 1996 roku dokonywano tylko drobnych napraw i remontów niektórych obiektów wyposażenia parków. Urząd miasta tłumaczył to brakiem środków finansowych. W parkach rosło wtedy około 5000 drzew, z których większość była samosiewami, utrudniającymi wzrost drzewom pochodzącym z pierwotnego założenia. Dużą część stanowiły drzewa chore. 4 kwietnia 2006 miasto otrzymało dofinansowanie na rewitalizację parków pochodzące ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. 1 czerwca 2006 Urząd Miasta Częstochowy ogłosił przetarg na wykonanie prac rewaloryzacyjnych. Generalny remont parków podjasnogórskich rozpoczął się po przekazaniu terenu głównemu wykonawcy, które nastąpiło 10 listopada tego samego roku]. Inwestycja kosztowała 14 mln 326 tys. złotych.
Wymieniono nawierzchnię alejek, usuwając asfalt i stosując w jego miejsce nawierzchnie z kostki granitowej, drewna oraz żwiru – materiałów których użyto podczas przebudowy parków przed Wystawą Przemysłu i Rolnictwa. Kształtem alejek nawiązano do okresu po wystawie, czyli po roku 1909. Powstały dwa place zabaw, w tym jeden dla dzieci do trzeciego roku życia. Powstał również tzw. mały rynek, będący miejscem spotkań i spacerów dla użytkowników, kilkanaście stołów granitowych do gry w szachy, zdroje wodne. Odnowiono szatę roślinną, skorygowano drzewostan, wycinając około 2500 drzew oraz uzupełniając nasadzenia po to, by przywrócić skład gatunkowy drzew i krzewów z początku XX wieku.
19 lutego 2008 nastąpiło oficjalne otwarcie parków po rewitalizacji. 15 maja 2008 otwarto po gruntownym, trwającym od 20 lipca 2005, remoncie Muzeum Górnictwa Rud Żelaza. Rewitalizacja parków została nagrodzona tytułem Lider Małopolski za najlepsze przedsięwzięcie roku 2008 w Małopolsce. 5 czerwca 2010 zakończono ostatni etap rewitalizacji parków – oddano do użytku wyremontowany pawilon nazywany zwyczajowo obserwatorium astronomicznym.
Materiał ukazał na stronie: “Częstochowska Gazeta Ekologiczna”
(wydanie papierowe), której publikację współfinansuje Wojewódzki
Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach.
Treści zawarte w publikacji nie stanowią oficjalnego stanowiska
organów Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej w Katowicach.
GAW