W związku z 160. rocznicą śmierci ostatniego dyktatora Powstania Styczniowego Sejm RP ustanowił 2024 rokiem Romualda Traugutta. Traugutt został stracony przez władze carskie 5 sierpnia 1864 roku, o godzinie 10.
Romuald Traugutt urodził się 16 stycznia 1826 roku w Szostakowie w zaborze rosyjskim, w guberni grodzieńskiej (aktualnie jest to wieś na Białorusi). Był synem Ludwika Traugutta i Alojzy Błockiej. Największą rolę w jego wychowaniu, po śmierci matki, miał wówczas dwa lata, odegrała babcia Justyna Błocka. Trauguttowie byli niezamożnymi szlachcicami z korzeniami niemieckimi od strony ojca, którego rodzina w XVIII wieku przeprowadziła się do Polski.
Początki drogi wojskowej
Romuald edukację rozpoczął w gimnazjum w Świsłoczy w 1836 roku i zakończył ją sześć lat później ze srebrnym medalem za naukę i świadectwem dojrzałości dającym prawo do najniższego, czternastego stopnia służbowego. Marzył o studiach w Instytucie Inżynierów Dróg Komunikacyjnych w Petersburgu, lecz ze względu wiek nie udało mu się na nie dostać. Wybrał zatem karierę wojskową. W 1844 roku zdał egzamin na junkra (podoficer-szlachcic) do saperów i już w styczniu następnego roku rozpoczął staż wojskowy w Żelechowie. Po trzyletnim kursie w szkole oficerskiej, pod kierownictwem Franciszka Justa, został wysłany do Petersburga na egzamin oficerski, który zdał celująco. W lutym 1848 roku wrócił do Żelechowa ze stopniem chorążego.
Pierwsze działania wojenne na Węgrzech
15 marca 1848 roku wybuchła rewolucja na Węgrzech, w ramach Wiosny Ludów, czyli sprzeciwu wobec porządku ustanowionego na kongresie wiedeńskim w 1815 roku. Batalion Romualda, pod dowództwem Iwana Paskiewicza, został wysłany do stłumienia powstania. Marsz przez Kraków, Nowy Targ i Karpaty w kierunku Węgier zakończył się w maju 1849 roku. Miesiąc później do Traugutta dotarła wieść o śmierci ojca. Romuald uczestniczył w bitwach pod Preszowem (8-12 czerwca), Koszycami (15 czerwca), Gyöngyös (29 czerwca), Vac (3-5 lipca), Temeszwarem (9 sierpnia) i Világos (13 sierpnia). Jego oddział wrócił do Królestwa Polskiego 6 października. Ze względu na swoje zasługi na Węgrzech Traugutt otrzymał nowe mieszkanie, 245 rubli srebrnych oraz Order św. Anny II klasy.
Ślub i wojna
25 lipca 1852 roku w Warszawie poślubił Annę Emilię Pikiel. Para młoda przez dwa lata mieszkała w Żelechowie. Rok później, 28 lipca, w Dęblinie, urodziła się jego pierwsza córka Anna Innocenta. Spokojne życie małżeństwa skończyło się 1 stycznia 1853 roku, kiedy Romuald został wysłany na wojnę z Turcją (1853-1856), znaną jako wojna krymska.
Marsz jednostki przebiegał przez Hospodarstwo Mołdawskie (4 stycznia 1854 roku) i Wołoskie (25 stycznia). Zakończył się 11 kwietnia po dotarciu na Krym, gdzie dostał zadanie ufortyfikowania twierdzy Silistra. Po zwycięskiej bitwie pod Almą (20 września 1854 roku) Traugutt brał udział w oblężeniu Sewastopola. Wojna odbiła na nim ogromne piętno, więc cieszył się z przeniesienia do Kwatery Głównej w Sewastopolu. Potem w 1856 roku przebywał w Bakczysaraju, w Odessie, i wreszcie z babcią, żoną i córką osiedlił się w Charkowie, gdzie sprawował funkcję skarbnika i egzekutora komisji do likwidacji spraw i rachunków głównego sztabu. 28 kwietnia 1857 roku, przyszła na świat jego druga córka nazwana po zmarłej mamie Traugutta, Alojza. 26 czerwca tegoż roku awansował na sztabskapitana (stopień w Imperium Rosyjskim pośredni między rangą porucznika i kapitana), a następnie został starszym adiutantem Sztabu Głównego Drugiej Armii.
Seria rodzinnych nieszczęść i nowa miłość
Skierowanie do sztabu cesarskiego w dziale inżynierii w 1858 roku otwarło przed Trauguttem nowe możliwości: mieszkanie w Petersburgu i prowadzenie wykładów w wyższej szkole wojskowej. Za wcześniejsze osiągnięcia na froncie tureckim i zaangażowanie w pracy w wyższej szkole wojskowej 1 stycznia 1859 roku otrzymał Order św. Anny III klasy. W tym samym roku jego żona urodziła bliźnięta: Justynę i Konrada.
Szczęście rodzinne zrujnowała seria śmierci najbliższych: córka Justyna zmarła w październiku 1859 roku, babcia Justyna, która zastępowała mu mamę, w listopadzie 1859 roku, żona Anna 1 stycznia 1860 roku i syn Konrad w maju 1860 roku. Pogrążony w rozpaczy Traugutt wyjechał do swojej siostry Alojzy Juszkiewiczowej, która mieszkała w Białej. Ojciec chrzestny R. Traugutta przepisał mu swój majątek w Ostrowiu i Zabawie. Tam poznał swoją drugą miłość: wnuczkę brata Tadeusza Kościuszki Annę Kościuszkównę. Wziął z nią ślub 13 czerwca tego samego roku w Kłopcinie.
Odejście z wojska carskiego
Ze względu na słabą kondycję fizyczną oraz ataki na kościoły wyznania rzymskokatolickiego przez Rosjan, Traugutt zastanawiał się nad odejściem z armii rosyjskiej. Stało się to 14 czerwca 1862 roku – został zwolniony z armii, w stopniu podpułkownika. Zachował możliwość noszenia munduru oraz otrzymywał pensję roczną emerytalną w wysokości 230 rubli srebrnych. W tym samym roku dwuletni syn Traugutta Roman zmarł na zapalenie płuc.
Wybuch Powstania Styczniowego
Przyszły dyktator do czasu proklamowania powstania na Litwie (marzec 1863 roku) nie był chętny do udziału w życiu politycznym. Jego poglądy były bardziej zbliżone do stronnictwa białych – umiarkowanego, liberalno-konserwatywnego obozu w polskim ruchu narodowym przed wybuchem i w okresie Powstania Styczniowego. Kiedy wybuchło powstanie mieszkańcy Ostrowia znając jego wcześniejsze sukcesy wielokrotnie namawiali Romualda do objęcia komendy nad lokalnymi oddziałami. Ostatecznie, w kwietniu 1863 roku rozpoczął swoją działalność w powstaniu, obejmując dowództwo nad oddziałem kobryńskim. Przeprowadził z nim udaną zasadzkę 17 maja pod Horkami, nie tracąc ani jednego żołnierza oraz kilka innych zwycięskich bitew. Po klęsce 13 lipca, w bitwie pod Kołodnem, wyjechał do majątku Elizy Orzeszkowej w Ludwinowie, skąd udał się do Warszawy, nie mówiąc nikomu o niebezpieczeństwie grożącym mu po udziale w zrywie powstańczym.
Mianowanie na dyktatora
Wydział Wojny Rządu Narodowego, do którego się wstawił 15 sierpnia, dał mu awans na generała, po czym został wysłany do Paryża, gdzie starał się o pomoc dla powstańców; niestety – bezskutecznie. Gdy wrócił do Królestwa Polskiego zdobył poparcie stronnictwa białych, które wysunęło jego kandydaturę na dyktatora powstania. Został nim 17 października, po upadku Rządu Narodowego czerwonych – radykalnych działaczy demokratycznych w Królestwie Polskim przed wybuchem i w okresie Powstania Styczniowego.
Dyktatura była tajna, jego siedziba była w mieszkaniu przy ul. Smolnej 3 (obecnie niedaleko ul. Czerwonego Krzyża). Traugutt przybrał pseudonim: Michał Czarnecki oraz mówił, że jest kupcem pochodzącym z Galicji. Jako gorącej wiary katolik wysyłał listy do papieża Piusa IX z prośbą o błogosławieństwo apostolskie. Z powodu braku środków sprzeciwiał się jednak wysyłaniu funduszy do Rzymu, które miały przyspieszyć proces kanonizacji Jozafata Kuncewicza (bazylianin, unicki biskup).
Jako doskonały dowódca i strateg wojskowy zreorganizował grupy walczące podjazdowo w regularną armię. 27 grudnia 1863 roku wydał dekret o uwłaszczeniu chłopów, co wzbudziło ich do walki w powstaniu. Znacząco rozbudował służbę łączności oraz wydawał instrukcje organizacji województw i stacji pocztowych. Istniały wtedy trzy szlaki kolejowe, na których władza tajna korzystała z pomocy polskiego personelu, jeśli dotyczyło to transportu ludzi, poczty, druku i broni.
Dyrektorem Wydziału Spraw Zagranicznych z nominacji Romualda Traugutta został Henryk Krajewski, który był autorem odezwy do ludów i rządów Europy, nawołującej do zerwania stosunków politycznych z Rosją (z 31 lipca 1863). Jako wybitny mówca miał za zadanie uzyskać wsparcie dla powstańców i pomoc zbrojną.
Upadek powstania i wyroki śmierci
Śnieżna i ciężka zima w lutym i marcu 1864 roku spowodowała braki w armii ze względu wielu zgonów oraz sprowokowała część szlachty do zdrady i donosicielstwa. To sprawiło, że coraz więcej współpracowników Traugutta zostało aresztowanych. 11 kwietnia o godzinie 2.00 nad ranem policja zadzwoniła do bramy mieszkania Heleny Kirkorowej, gdzie przebywał Traugutt i go aresztowała. Zdrajcą był Artur Goldman, sekretarz Henryka Wohla (naczelnika Wydziału Skarbu Rządu Narodowego); dwa dni wcześniej doniósł Rosjanom o miejscu pobytu Traugutta i ujawnił jego pseudonim.
Dyktator został przewieziony na Pawiak. Nie przyznał się do zarzuconych mu czynów. Niestety, rozpoznał go jeden z członków komisji śledczej. W trakcie przesłuchania Traugutt wypowiedział znamienne słowa: „Idea narodowości jest tak potężną i czyni tak wielkie postępy w Europie, że jej nic nie pokona”.
19 lipca Audytoriat Polowy (rosyjski wyższy sąd rewizyjny) skazał Romualda Traugutta na śmierć oraz zdegradował go. W oczekiwaniu na wyrok w celi Cytadeli Warszawskiej miał widok na szubienicę, na której został stracony 5 sierpnia 1864 roku o godzinie 10.00 wraz z Rafałem Krajewskim, Józefem Toczyskim, Romanem Żulińskim i Janem Jeziorańskim. Miejsce, w którym odbyła się egzekucja, to aktualnie Park Traugutta, niedaleko Fortu Legionów. Traugutt nie wydał nikogo ze swoich towarzyszy. Przed śmiercią ucałował krzyż podany przez kapłana. Świadkiem jego śmierci było blisko 30 tysięcy warszawian. Kiedy pętla zacisnęła się na jego szyi, lud śpiewał pieśń „Święty Boże”.
Córki Romualda – Annę i Alojzę – chciano oddać do internatu instytutu w Moskwie, a następnie zrusyfikować. Zapobiegła temu schorowana i wykończona śmiercią oraz procesem męża żona Traugutta, dzięki czemu dziewczynki zostały przy niej i mogły kształcić się w Warszawie oraz Paryżu.
Próby beatyfikacji Traugutta
Ksiądz Józef Jarzębowski (biograf Romualda) wystąpił z inicjatywą beatyfikacji Traugutta, a pomysł popierał Prymas Tysiąclecia, Kardynał Stefan Wyszyński. Później tę sprawę przejął ojciec Władysław Kluz, który zmarł w 1995 roku.
Prywatnie dyktator powstania był małomówny, dość cichy i skryty. Ogromny patriotyzm oraz głęboką wiarę zakorzeniła w nim jego babcia Justyna Błocka. Tu trzeba podkreślić wielką rolę kobiet w wychowaniu dzieci w duchu patriotyzmu i w wierze. Traugutt zawsze nosił ze sobą mały modlitewnik, z którego śmiali się jego towarzysze na początku kariery wojskowej. Ten sam stary i mocno nadszarpnięty zębem czasu modlitewnik znaleziono przy nim w trakcie aresztowania. Uważał, że tylko wiara pomogła mu przejść serię tragedii śmierci najbliższych, w latach 1859-1860. Jego pierwsza żon Anna Emilia Pikiel, córka warszawskiego jubilera, była luteranką, lecz Romuald nie zmuszał jej do zmiany wyznania. Zrobiła to, aby nic nie dzieliło ją z przyszłym małżonkiem. Mówił o niej: „Zostałem mężem anioła”.
Traugutt był bardzo wrażliwym człowiekiem, uzdolnionym literacko i malarsko.
Odznaczenia dla Bohatera
W ramach upamiętnienia żyjący powstańcy styczniowi otrzymali od Józefa Piłsudskiego Ordery Virtuti Militari 5 sierpnia 1921 roku na stokach Cytadeli Warszawskiej. Samym imieniem dyktatora jest nazwane wiele szkół, w tym II Liceum Ogólnokształcące w Częstochowie (rozpoczęło swoją działalność 7 sierpnia 1920 roku), niedaleko którego znajduje się jego popiersie.
Eliza Orzeszkowa opisała Traugutta w następujący sposób: „W powierzchowności tej uderzał przede wszystkim wyraz myśli surowej, skupionej, małomównej. Nic miękkiego, giętkiego, ugrzecznionego, nic z łatwością wylewającego się na zewnątrz. Tylko myśl jakaś panująca, przeogromna (…) i pod jej pokładem jakiś tajemny upał uczuć”.
Oliwia Kurzacz