Wystawy Przemysłu i Rolnictwa na ziemiach polskich – przed wybuchem I Wojny Światowej – były niezwykle prestiżowymi i popularnymi przedsięwzięciami. Jedna z takowych miała miejsce w 1909 roku w Częstochowie. Trwała od 5 sierpnia do 3 października.
Początek prac organizacyjnych przypadł na 2 grudnia 1907 r., kiedy w sali restauracyjnej Hotelu Angielskiego (obecnie Hotelu Polonia) przy ul. Dojazd (dziś ul. Józefa Piłsudskiego) doszło do pierwszego spotkania. Już wtedy inicjatywa cieszyła się sporym zainteresowaniem, zjawiło się ponad 100 osób. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele sfer przemysłu z Częstochowy, Warszawy, a także Zagłębia i okolic.
Na początku głos zabrał Władysław Małkowski, oznajmiając, aby wystawa przybrała przede wszystkim charakter kulturalny. Projekt poddano pod głosowanie, sprzeciwów nikt nie zgłosił. Mało tego, zebrani wskazali, by rozszerzyć przedsięwzięcie o przemysł drobny oraz rzemiosło. Z kolei poprzez element kulturalny ekspozycje miałyby podnieść poziom świadomości zwiedzających.
Efekty długich dyskusji widocznie były już na pierwszym posiedzeniu, gdy założono książeczki czekowe. A na stole prezydialnym błyskawicznie znalazły się deklaracje uczestnictwa w funduszu gwarancyjnym wystawy – kwota wyniosła w sumie 9 000 rubli.
Powołano również tymczasową komisję organizacyjną, którą współtworzyli: Władysław Małkowski, ks. Marian Leon Fulman, Mieczysław Kokowski, inż. Tadeusz Fijałkowski, Jan Grosman (Grossman), prezydent Częstochowy Jan Głazek, Henryk Koczalski, Cyprian Apanowicz, Aleksander Janowski, Karol Zawada i Gradstein. Zamierzeniem zespołu było wystąpienie do gubernatora piotrkowskiego o zgodę na organizację i prezentację wystawy. Tymczasem postanowiono wysłać delegację na Zagłębie w celu promocji przedsięwzięcia. Wstępny termin przedstawień rolniczych i przemysłowych wyznaczono na okres sierpień-wrzesień 1908. Jako miejsce biura wystawowego wybrano natomiast lokale mieszczące się w przy Alei nr 28.
W ostatnich dniach grudnia 1907 roku w Zawierciu zorganizowano kolejne spotkanie. Zainicjował je dyrektor Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie” Stanisław Szymański. Choć na konferencji zgromadziło się jedynie 18 reprezentantów wielkiego przemysłu, goście wyrazili gorącą prośb, aby inicjatywa miała zasięg ogólnokrajowy, a nie wyłącznie lokalny. W związku z tym zdecydowano przełożyć wydarzenie na 1909 r.
Już 3 marca 1908 r. udało się określić pierwotny zarys Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie. Podczas posiedzenia zaprezentował go nowo przyjęty członek Komitetu Tymczasowego Alfons Bogusławski. W projekcie regulaminu znalazły się działy: „przemysłu wielkiego i drobnego”, „rękodzielnictwa”, „rolnictwa, leśnictwa i ogrodnictwa” oraz „części ogólnej”. Poza tym podjęto decyzję o utworzeniu lokalnych komitetów na rzecz promocji wystawy. Ich siedziby umiejscowione były w: Łodzi, Pabianicach, Łasku, Zawierciu, Noworadomsku (aktualnie – Radomsko), Tomaszowie Rawskim (dzisiaj – Mazowieckim) czy Rawie.
Na 5 maja tego samego roku tymczasowa komisja organizacyjna zaprosiła na spotkanie otwarte wszystkich chętnych, deklarujących wsparcie i pomoc w powstaniu Wystawy. Zebranie odbyło się w Hotelu Angielskim. Alfons Bogusławski omówił dokument określający dochody przedsięwzięcia na 45 tysięcy rubli, zaś deficyt – na 10 tys. rubli. Przedstawiono dotychczasowe efekty przygotowań oraz oficjalnie powołano Komitet Wystawy, na którego czele stanął książę Stefan Lubomirski. Jego zastępcą zostali, m.in., hrabia Karol Raczyński i dr Władysław Biegański. Komitet liczył w sumie 18 członków, a wśród nich byli choćby ówczesny przeor Jasnej Góry ojciec Euzebiusz Rejman, a także przyszły pierwszy kanclerz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Marian Leon Fulman.
Jednocześnie zdecydowano, że Wystawa powinna być inicjatywą gubernialną, a nie powiatową. Stąd nosiła nazwę „Wystawa Przemysłu i Rolnictwa Guberni Piotrkowskiej w Częstochowie”. Jak czytamy na stronie internetowej wystawa1909.pl „gubernialna wystawa nie do końca odpowiadała aspiracjom, realizm jednak wymagał liczenia się z – niechętnymi dla ponadlokalnych inicjatyw – urzędnikami carskimi”.
Z racji tego długo wyczekiwanego wydarzenia udekorowano park jasnogórski i z własnych środków sfinansowano budowę kilku pawilonów. Do najważniejszych należały: „Pawilon Główny”, „Hala Maszyn”, „Wzorcowa Zagroda Włościańska”, „Pawilon Przemysłu Ludowego”, „Pawilon Rolniczy” czy „Pawilon Drobnego Przemysłu”. Do tego powstało wiele innych pawilonów prywatnych, np.: „Pawilon Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie”, „Pawilon Dóbr Ostrowy”, „Pawilon Leśnictwa”, „Pawilon Browaru Parowego Kazimierza Szwedego”, „Pawilon Towarzystwa Akcyjnego Kindlera” i „Bar pod Kogutkiem”. Część obiektów zachowała się do obecnych czasów: „Pawilon Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie”, „Zagroda Włościańska”, „Pawilon Etnograficzny”, „Muzeum Higieniczne”, a także altana dla orkiestry.
Wielką Wystawę Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie otworzyła uroczysta Msza Święta na Jasnej Górze 5 sierpnia o godzinie 12.00. Nabożeństwo koncelebrował ojciec przeor Euzebiusz Rejman. Następnie wicegubernator piotrkowski gen. Kaznakow przeciął wstęgę, po czym rozpoczęto zwiedzanie ekspozycji, z muzyką w tle graną przez orkiestrę miejscowego pułku huzarów. Już w pierwszym dniu uczestniczyło 1480 osób.
Podczas wydarzenia wystawianie były spektakle teatru (około 60), nadzorowanego przez zespół Marii Przybyłko-Potockiej. Ponadto przeprowadzano rajd samochodowy, którego pomysłodawcą był Seweryn Czetwertyński, prezes Centralnego Towarzystwa Rolniczego, na trasie Warszawa – Kalisz – Częstochowa. Nie zabrakło również zawodów sportowych pn. „igrzyska olimpijskie”. Rywalizację rozegrano w pięcioboju, składającego ze skoku, ćwiczeń plastycznych, rzutu kamieniem, rzutu młotem i zapasów. Wręczane były różnego rodzaju wyróżnienia i nagrody: „dyplom uznania”, „złoty medal”, „srebrny medal”, „brązowy medal”, „nagrody pieniężne” i wiele innych.
Podobnie jak na inaugurację, tak i na zakończenie przedsięwzięcia na Jasnej Górze odbyła się uroczysta Msza Święta (3 października 1909 o godzinie 14.00). Odprawiał ją ojciec Euzebiusz Rejman. W czasie nabożeństwa obecny był Komitet Wystawy w pełnej obsadzie. Tuż po 16.00 swoje przemówienie wygłosił prezes Komitetu, książę Lubomirski, a potem chór „Lutnia” odśpiewał „Poloneza” Stanisława Moniuszki. Po koncercie dyrektor Wystawy A. Bogusławski podał nazwiska nagrodzonych autorów ekspozycji. O 21.00 w Hotelu Angielskim odbył się bankiet dla członków Komitetu, wystawców i zaproszonych gości. Podczas uroczystej kolacji księciu Stefanowi Lubomirskiemu i jego małżonce wręczono wspaniałą wazę (aktualnie puchar ten mieści się w Muzeum Częstochowskim) – dzieło firmy braci Łapieńskich z Warszawy. 3 października (godz. 24.00) zamknięto ostatecznie bramy Wystawy. Później eksponaty wywieziono.
Według wszelkich danych częstochowską Wystawę Przemysłu i Rolnictwa obejrzało 500 000-750 000 osób. Liczba wystawców to ponad 660. Wśród nich były przedsiębiorstwa z: USA, Francji, Belgii, Czech, Szwajcarii, Anglii czy Brazylii. Obrót kapitałowy wyniósł natomiast ponad 400 000 rubli.
NORBERT GIŻYŃSKI
Więcej o samej Wystawie, jak również eksponatach, obiektach znajdziecie Państwo na stronie: wystawa1909.pl
Foto: wystawa1909.pl (autor: Trzciński)
Na fotografii:
Główny Komitet Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie
W medalionach, rząd I: Zygmunt Muśnicki, Tadeusz Chwaibóg, Adam Jabłoński, Teofil Fiszer, Adam Michalski, książę Grigorij Awałow, Przeor paulinów, o. Euzebiusz Rejman, dr. Władysław Biegański, Leopold Kohn, Edward Geisler, inż. Edmund Telakowski, Franciszek Szanior, II rząd: Edmund Jankowski, Marcin Ginsberg, Franciszek Brauliński, Adolf Jacquesson, J. Szlenkier, Władysław Żukowski, poseł ziemi piotrkowskiej, ks. dziekan Kazimierz Puacz, dr. Karol Benni, prezydent miasta Jan Głazek, Piotr Hoser, Wal Szacki. III rząd, stojący: Karol Łącki, Siemieński, Aleksander Janowski, Karol Zawada, Masłowicz, Władysław Sachs, Józef Cygański. IV rząd: T. Wilski, Bolesław Dzierzbickl. Alfons Bogusławski, Henryk Markusfeld, K. Reklewski, L. Mońkowski, Władysław Kozłowski, Kazimierz Grosman, Biedrzycki. V rząd, siedzący: Szwajcer, Stanisław Szymański, Jan Grossmann, Karol hr. Raczynski, Stefan ks. Lubomirski, Władysław Małkowski, ks. kan. Marian Fulman, Gustaw Wolski.