Fabryka powstała w 1889 r. z inicjatywy trzech przedsiębiorców z okolic Lyonu, między innymi rodziny Stalensów. U zbiegu Warty i jej dopływów, pomiędzy ul. Krakowską, Ogrodową i rzeką Stradomką, wybudowano przędzalnię wełny. Zakłady składały się z sortowni, pralni wełny, przygotowalni i przędzalni właściwej. Projekt fabryki i powiązanego z nią osiedla, nawiązujący do staropolskiego układu folwarków, przygotował jeden z najwybitniejszych polskich architektów − Edward Lilpop. Całość, w tym budynek administracyjny i willa Jeana Mottego, utrzymana została w konwencji neogotyku.
W 1904 r. fabryka zatrudniała 1100 robotników. Po I wojnie światowej zakłady „Motte” nadal się rozwijały. W 1926 r. firma stała się spółką akcyjną i zmieniła nazwę na „Union Textille”. Fabryka liczyła 57 tys. wrzecion, zatrudniała 2500 osób, w latach 1937−1938 wybudowano osiedle przy ul. Olsztyńskiej, do dziś zwane „Motami”.
W czasie I wojny światowej. Niemcy internowali z Częstochowy Francuzów, zarekwirowali też fabrykę. Produkcję wstrzymano, a zakład ograbiono. Na szczęście, Henrykowi Stalensowi udało się ukryć znaczną część maszyn – otrzymał za to order Polonia Restituta. Po wojnie Henrykowi Stalensowi powierzono stanowisko dyrektora fabryki. Udało się ją uruchomić w 1921 r. Przystąpiono do rozbudowy. Stanęły nowe hale, w których zamontowano nowatorskie, jak na tamte czasy, przędzalnie wózkowe. W 1926 r. powstała nowa kotłownia.
Po II wojnie fabryka nosiła nazwę Częstochowskie Zakłady Przemysłu Wełnianego im. Koszutskiej, a następnie Elanex. Zakład należał do największych w mieście. Sprzedawał rocznie blisko 6 tys. ton przędzy i zatrudniał 900 osób. Przędzalnia Czesankowa Elanex zatrzymała produkcję 31 stycznia 2003 r. Pokaźny kompleks fabryczny przyciąga uwagę przepiękną zabudową, strzelistym kominem i ciekawą wieżą ciśnień.
Ciekawostki
W początkach XX w. pracownicy zakładów Motteego i „Częstochowianki” (dzisiejszego Polontexu) organizowali wyścigi rowerowe. Z kolei mecz piłkarski między kadrą techniczną obu fabryk był jednym z pierwszych turniejów piłki nożnej w Częstochowie. Efektem było powołanie do życia Klubu Ogólnosportowego Fabryki Motte, obecnie Klubu Sportowego „Victoria” Częstochowa.
Ciekawostką jest związek znanej aktorki Juliette Binoche z fabryką i Częstochową. Babcia aktorki nazywała się Julia Młynarczyk i była aktorką częstochowskiego Teatru, zaś dziadkiem był Henryk Stalens. Dziadkowie Juliette pobrali się 25 lipca 1931 r. w Olsztynie, a akt ślubu sporządzono w częstochowskiej Katedrze Św. Rodziny. Zamieszkali we własnej wilii przy ulicy Stawowej 1 (istniejący do dziś budynek przy fabryce, vis a vis boiska „Victorii”). Wraz z synem i córką (matką Juliette Binoche) prawdopodobnie tuż przed wybuchem II wojny wyjechali na stałe do Francji.
Szlak francuskich przemysłowców ciągnie się od „Częstochowianki”, przez fabryki i domy Motte, dalej I i II Aleję NMP do ulicy Kościuszki, gdzie w resursie (klubie kupieckim) mieściło się przedwojenne Towarzystwo Przyjaźni Francusko-Polskiej.
URSZULA GIŻYŃSKA
Fot Edward Kowalik
F1 – Przędzalnia wózkowa, sala pierwsza, 1961 r.
F2 – Budynek sortowni przed remontem, 1962 r.
F3 – Farbiarnia, 1958 r.