Kampania jest prowadzona przez Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia, a jej partnerami są m.in. UNICEF oraz Europejskie Centrum Prewencji i Kontroli Chorób (ECDC). Na poziomie krajów włączają się w nią lokalne organizacje, politycy, eksperci i media. Honorowy patronat nad Europejskim Tygodniem Szczepień objęła księżna Danii Maria[2].
Szczepienia zbliżają nas do siebie
Każdego roku szczepienia zapobiegają milionom zgonów ludzi na całym świecie i są uważane za jedną z najskuteczniejszych interwencji medycznych[3]. Mimo to, jak szacuje Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), około 20 mln dzieci na świecie nie otrzymuje szczepionek, które są niezbędne, by chronić ich zdrowie i życie[4].
Jednocześnie od wielu lat nasila się działalność ruchów antyszczepionkowych,
które przyczyniają się do tego, że rodzice czy opiekunowie dzieci odmawiają
szczepień obowiązkowych i zalecanych. Uwzględniając zagrożenie z tym związane, w 2019 WHO umieściła działanie ruchów antyszczepionkowych na liście 10 naj-większych zagrożeń zdrowotnych. Jak szacuje organizacja, to między innymi na skutek działania ruchów antyszczepionkowych na świecie aż o 30 proc. wzrosła
liczba przypadków zachorowań na odrę. Zdaniem ekspertów WHO, poprawa wyszczepialności pozwoliłaby uratować rocznie ok. 1,5 mln istnień ludzkich[5].
Pandemia COVID-19 przypomniała, jakie zagrożenie stanowią choroby
zakaźne. Dotychczas stwierdzono na świecie 138 mln przypadków zakażenia
SARS-CoV-2 oraz niemal 3 mln zgonów (dane z 14 kwietnia 2021)[6]. Nasze życie zostało podporządkowane walce z wirusem, musieliśmy wdrożyć zasady dystansu społecznego i izolacji, zrezygnować z wielu codziennych aktywności.
Jednocześnie w 2020 r. rozpoczął się wyścig w pracach nad skutecznymi szczepionkami przeciwko koronawirusowi SARS-CoV-2. Eksperci WHO podkreślają, że wyszczepienie większości populacji szczepionkami na COVID-19 może pozwolić na powrót do kontaktów społecznych, spotkań towarzyskich czy służbowych, działalności gospodarczej i kulturalnej[7].
Szczepienia na covid-19 – rosnące zaufanie
Aktualnie w krajach Unii Europejskiej, a zatem i w Polsce, dopuszczone są cztery szczepionki na COVID-19: dwie z nich to szczepionki mRNA – firm Pfizer/BioNTech oraz firmy Moderna. Kolejne dwie to szczepionki wektorowe – szczepionka firmy AstraZeneca oraz firmy Janssen (spółki Johnson and Johnson)[8].
Z badań klinicznych, w których udział brały również osoby z chorobami współistniejącymi, wynika, że szczepionki te mają dużą skuteczność w zapobieganiu objawom COVID-19 po zakażeniu koronawirusem. Poza jednodawkową szczepionką firmy Janssen wszystkie podaje się w schemacie dwudawkowym. Ochronne działanie szczepionki najczęściej pojawia się po około 14 dniach po zakończeniu schematu szczepienia. Do najczęstszych działań niepożądanych po zaszczepieniu na COVID-19 zalicza się: ból i obrzęk w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenie, ból głowy i mięśni, dreszcze, ból stawów, gorączkę[9].
Od momentu wprowadzenia do obrotu pierwszych szczepionek na COVID-19, zaufanie do nich znacznie wzrosło. W sondażu przeprowadzonym przez United Surveys dla „Dziennika Gazety Prawnej” oraz RMF FM w listopadzie 2020 r. chęć zaszczepienia się deklarowało zaledwie 43 proc. Polaków, podczas gdy w styczniu 2021 r. odsetek ten wynosił już 68 proc[10].
Istotną rolę w zmianie podejścia Polaków do tego tematu odegrały kampanie informacyjne w mediach, takie jak np. kampania #SzczepimySię prowadzona przez Ministerstwo Zdrowia[11]. Na rządowej stronie można również znaleźć informacje, które rozprawiają się z fake newsami dotyczącymi szczepionek na COVID-19 – ich bezpieczeństwa i skuteczności[12].
Szczepienia szczególnie ważne w dobie pandemii
Zdaniem ekspertów WHO oraz UNICEF, pandemia COVID-19 przypomniała nam
o tym, że szczepienia chronią nie tylko ludzkie życie, ale też gospodarki poszczególnych państw. W obliczu pandemii i ograniczonej wydolności systemów ochrony zdrowia realizacja narodowych programów szczepień jest ważniejsza niż kiedykolwiek wcześniej. Rządy państw powinny wykorzystać każdą możliwość, by chronić swoich obywateli poprzez szczepienia[13].
W Polsce w ostatnich latach rozszerzono Program Szczepień Ochronnych (PSO) o obowiązkowe szczepienia dzieci przeciw pneumokokom (od 1 stycznia 2017 r.) oraz rotawirusom (od 1 stycznia 2021 r.)[14].
Szczepienia przeciw pneumokokom
Pneumokoki (Streptococcus pneumoniae), określane też dwoinkami zapalenia płuc, najczęściej powodują pozaszpitalne bakteryjne zakażenia układu oddechowego, takie jak zapalenie ucha środkowego lub zatok, oraz zaostrzenie przewlekłego zapalenia oskrzeli. Stanowią również najczęstszą przyczynę pozaszpitalnego zapalenia płuc[15].
Najcięższą postacią zakażenia pneumokokami jest tzw. inwazyjna choroba pneumokokowa (IChP). Występuje ona jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsa (posocznica) i zapalenie płuc z bakteriemią. Pneumokoki mogą również
być przyczyną zapalenia spojówek, zapalenia otrzewnej oraz zapalenia stawów.
IChP może prowadzić do uszkodzenia wielu narządów, a nawet do zgonu[16].
Pneumokoki przenoszą się z człowieka na człowieka drogą kropelkową, tj. przez kontakt z wydzieliną dróg oddechowych. Na zakażenia pneumokokowe szczególnie narażone są małe dzieci (poniżej 2. roku życia) oraz osoby dorosłe powyżej 65 lat. Czynnikiem, który sprzyja zakażeniom pneumokokowym, jest uczęszczanie do żłobka i przedszkola. Na zakażenie pneumokokami bardziej podatni są również pacjenci z wrodzonymi lub nabytymi zaburzeniami odporności, chorzy na AIDS, osoby z niewydolnością lub brakiem śledziony oraz dzieci z implantem ślimakowym[17].
W inwazyjnej chorobie pneumokokowej śmiertelność jest wysoka: może przekraczać 50 proc. przy wstrząsie septycznym, a w przypadku zapalenia płuc z bakteriemią (czyli wniknięciem bakterii do krwi) dochodzi do 25 proc. Ocenia się, że pneumokoki odpowiadają za najwyższą śmiertelność w grupie zakażeń bakteryjnych. IChP może powodować wiele trwałych powikłań, takich jak niedosłuch i głuchotę, objawy neurologiczne (np. padaczka), trudności w koncentracji i nauce[18].
W ramach Programu Szczepień Ochronnych dzieci szczepione są przeciw pneumokokom szczepionką 10-walentną (PCV-10)[19]. W jej skład wchodzą polisacharydy otoczkowe serotypów: 1, 4, 5, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19F i 23F. Szczepionka jest zarejestrowana dla dzieci od 6. tygodnia życia do 5. roku życia. Co ważne, serotyp 19F zapewnia krzyżową ochronę przeciw serotypowi 19A. Szczepienia są skuteczne w zapobieganiu IChP, zapaleniu płuc oraz zapaleniu ucha środkowego wywołanych przez serotypy pneumokoków zawartych szczepionce[20].
Obowiązujący w Polsce system dobrowolnego przesyłania materiału pacjentów do KOROUN ogranicza możliwość pełnej oceny skuteczności prowadzonych programów szczepień. Nawet mimo tych ograniczeń, długookresowa analiza danych epidemiologicznych wykazuje korzystne zmiany w sytuacji epidemiologicznej IChP u dzieci w Polsce, osiągane dzięki szczepieniom populacyjnym przeciw pneumokokom. Dane NIZP-PZH pokazują, że wystarczyły trzy lata powszechnych szczepień (2017–2019), by zapadalność na pneumokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR) spadła wśród dzieci:
- do 1. roku życia – o 41 proc.,
- w 3. roku życia – o 47 proc[21].
Spadki te znajdują potwierdzenie także w danych KOROUN. Wskazują one, że liczba wykrytych przypadków IChP spowodowanych przez te serotypy, które obejmuje obowiązkowa szczepionka, oraz serotyp 19A spadła odpowiednio o 45 proc. w grupie dzieci poniżej 2 lat i o 20 proc. w grupie wiekowej 2–4 lata.
Te ewidentne, pozytywne zmiany w epidemiologii IChP wśród polskich dzieci są efektem dobrej akceptacji i wysokiego poziomu realizacji obowiązkowych szczepień przeciw pneumokokom – na koniec 2019 roku wyszczepialność wynosiła 95,9 proc. dla rocznika 2017, i 94,3 proc. a dla rocznika 2018. W sumie około 90 proc. dzieci urodzonych w latach 2017–19 zrealizowało szczepienie bezpłatną szczepionkę przeciw pneumokokom[22].
Szczepienia przeciw rotawirusom
Od 1 stycznia 2021 r. w Programie Szczepień Ochronnych znalazło się, jako obowiązkowe, szczepienie przeciw rotawirusom[23]. Rotawirusy stanowią najczęst-
szą przyczynę ostrych biegunek zakaźnych u dzieci do piątego roku życia. Dla najmłodszych dzieci stanowią nawet zagrożenie życia, gdyż szybko mogą prowadzić do odwodnienia[24].
W Polsce co roku rejestruje się od 20 tys. do 50 tys. biegunek rotawirusowych, ale ponad 90 proc. zgłoszeń dotyczy przypadków wymagających pobytu w szpitalu. Szczepionki przeciw rotawirusom chronią 85–98 proc. zaszczepionych dzieci przed hospitalizacją z powodu biegunki rotawirusowej[25]. W ramach PSO pierwsza dawka szczepionki podawana jest dziecku po ukończeniu 6. tygodnia życia. Kolejne powinny zostać podane przed ukończeniem 22. tygodnia życia, przy czym odstępy między kolejnymi dawkami nie powinny być krótsze niż cztery tygodnie[26]. Przez budżet państwa proponowana jest szczepionka wymagająca trzech podań, rodzice mogą jednak sami sfinansować zaszczepienie dziecka preparatem stosowanym w schemacie dwudawkowym.
Szczepienia przeciw meningokokom
Szczepienia przeciw meningokokom są w Polsce zalecane, czyli niefinansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia, ale z własnych środków rodziców i opiekunów dzieci[27]. Dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, nazywane też meningo-kokami (Neisseria meningitidis) wywołują jedną z najgroźniejszych chorób zakaź-nych człowieka – inwazyjną chorobę meningokokową (IChM)[28]. Najczęściej przebiega ona pod postacią sepsy z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, samej sepsy lub samego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. IChM rozwija się bardzo szybko i może błyskawicznie (w ciągu 24 godzin) doprowadzić do zgonu. W przypadku sepsy śmiertelność może sięgać nawet do 70 proc[29].
Choroba grozi również trwałymi powikłaniami, takimi jak: niedosłuch, uszkodz-enia mózgu, padaczka, amputacje palców lub części kończyn, ubytki skóry i tkanki podskórnej wymagające przeszczepów oraz zaburzenia emocjonalne[30]. Chociaż na zakażenie meningokokami narażeni są wszyscy, to najczęściej chorują dzieci do 5. roku życia, przy czym szczyt zachorowań przypada u dzieci do 1. roku życia.
W Polsce IChM wywołują głównie meningokoki typu B. W 2019 r. aż 66 proc. potwierdzonych przypadków było wywołanych właśnie przez tę serogrupę, 20 proc. przez serogrupę C, a 11 proc. przez serogrupę W. Wśród dzieci do 11. miesiąca życia meningokoki typu B odpowiadały aż za 70 proc. wszystkich zachorowań[31].
Dlatego eksperci zalecają, by małe dzieci w Polsce w pierwszej kolejności szczepić przeciwko meningokokom typu B[32]. Jedną ze szczepionek przeciw meningokokom typu B można stosować już u dzieci dwumiesięcznych. W Polsce dostępne są też szczepionki skoniugowane przeciw meningokokom typu A, C, W, Y[33].
Sczepienia przeciwko wirusowi HPV
Kolejnym ważnym, ale wciąż odpłatnym szczepieniem, jest szczepienie przeciw wirusowi HPV (ludzki wirus brodawczaka). Jego onkogenne typy – zwłaszcza typy 16. i 18. – odpowiadają za zmiany przedrakowe szyjki macicy i raka szyjki macicy[34].
Do zakażenia HPV dochodzi drogą płciową, najczęściej wcześnie po rozpoczęciu aktywności seksualnej. Ocenia się, że nawet do 80 proc. aktywnych seksualnie kobiet i mężczyzn zakaża się HPV. Co ważne, wirus może przyczyniać się do rozwoju raka odbytu, jamy ustnej, gardła, pochwy, sromu czy prącia[35].
Aktualnie dostępne są trzy szczepionki przeciw HPV: każda z nich chroni przed najbardziej onkogennymi typami wirusa 16. i 18. Szczepionki zaleca się podawać od 9. roku życia. Są przeznaczone dla dziewcząt i młodych kobiet oraz chłopców i młodych mężczyzn. Po 10 latach programów szczepień przeciw HPV w krajach, które je wprowadziły, odnotowano spadek o 85 proc. pato-logicznych zmian w szyjce macicy[36].
Zaniedbywane szczepienia osób dorosłych
Szczepienia dorosłych są tak samo ważne jak szczepienia dzieci. Nieuodpornieni dorośli są w przypadku wielu chorób zakaźnych narażeni na zachorowania i powikłania bardziej od dzieci. Prawdopodobieństwo zgonu w przebiegu choroby, której można zapobiegać drogą szczepień, jest u osoby dorosłej 100-krotnie większe niż u dzieci. Co więcej, zmiany związane ze starzeniem się układu odpornościowego wraz z upływem czasu powodują, że organizm jest coraz bardziej podatny na choroby, np. zakażenia pneumokokowe czy grypę[37]. W przypadku niektórych chorób, jak np. krztusiec, tężec czy błonica, wraz z upływem czasu spada odporność nabyta dzięki szczepieniu w dzieciństwie, dlatego wskazane są dawki przypominające[38].
Uwzględniając te zagrożenia, Ministerstwo Zdrowia wprowadza w regularnie publikowanym kalendarzu szczepień zalecenia dla dorosłych. Ujęto w nim m.in. szczepienia przeciw pneumokokom, przeciw grypie, wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i B, a także dawki przypominające przeciw krztuścowi[39]. Niestety, jak wykazało badanie opinii przeprowadzone w 2021 r. przez Kantar, tylko co czwarty Polak słyszał o istnieniu kalendarza szczepień dla dorosłych, a 39 proc. nie wykonało w życiu dorosłym żadnego szczepienia[40].
Szczepienia na krztusiec
Z danych podawanych przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny (NIZP-PZH) wynika, że krztusiec w ostatnich latach przestał być chorobą wyłącznie dziecięcą. W Polsce utrzymuje się wciąż wysoka liczba zachorowań na tę bardzo zaraźliwą chorobę. W 2018 i 2019 roku zgłoszono odpowiednio 1548 i 1626 zachorowań. Jednak w rzeczywistości jest ich znacznie więcej, niż podają oficjalne statystyki. Wyniki Ogólnopolskiego Badania Epidemio-logii Krztuśca przeprowadzonego w NIZP-PZH w latach 2009–2011 wskazują, że na jedno zgłoszone zachorowanie na krztusiec przypada średnio 71 zachorowań we wszystkich grupach wiekowych, a wśród osób w wieku 65-70 lat nawet 320 [41].
Wprawdzie najwyższy odsetek zachorowań na krztusiec utrzymuje się w grupie dzieci do 4. roku życia, ale ponad połowa przypadków dotyczy osób w wieku powyżej 15 lat. Najwyższą zapadalność odnotowuje się w grupie wiekowej 15–19 lat oraz 60–64 lata.
Wśród objawów krztuśca, które są najbardziej dokuczliwe u dorosłych, wymienia się napadowy kaszel utrzymujący się powyżej trzech tygodni i wyłączający z normalnego życia. Kaszel w krztuścu jest tak intensywny, że wycieńcza i nie pozwala spać. Wzmożony wysiłek oddechowy towarzyszący kaszlowi powoduje niejednokrot-nie sinicę, wybroczyny na twarzy, szyi lub spojówkach[42].
W wyniku uporczywego kaszlu może dojść do złamania żeber, zwłaszcza u osób z osteoporozą, a także do wymiotów, pęknięcia tętniaka lub nietrzymania moczu. Kaszel towarzyszący krztuścowi może też być zagrożeniem dla osób po przebytych operacjach jamy brzusznej lub klatki piersiowej oraz z przepuklinami. Choroba może być też szczególnie niebezpieczna dla osób chorujących na astmę oraz przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP) [43].
Ze względu na zagrożenie, jakie niesie ze sobą zachorowanie na krztusiec
u osób dorosłych, w Programie Szczepień Ochronnych wprowadzono zalecenie, by wszyscy dorośli (od 19. roku życia) przyjmowali pojedynczą dawkę przypominającą szczepionki co 10 lat[44].
Tymczasem z badania Kantar wynika, że jedynie 3 proc. badanych w życiu dorosłym zaszczepiło się przeciwko krztuścowi[45]. Do przypominającego szczepienia młodzieży i dorosłych (w tym kobiet w ciąży) przeznaczone są skojarzone szczepionki przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi[46].
Szczepienia przeciw grypie
Szacuje się, że w zależności od sezonu grypowego szczepienia przeciw grypie zapobiegają zachorowaniom na tę wirusową chorobę u 40–70 proc. zdrowych osób poniżej 65. roku życia. Co ważne, szczepienia te chronią przed powikłaniami pogrypowymi, których konsekwencje mogą utrzymywać się do końca życia (np. konieczność przejścia na rentę inwalidzką), a nawet zakończyć się zgonem z powodu zaostrzenia chorób istniejących lub pojawienia się nowych schorzeń. Powikłania te mogą wystąpić u wszystkich, niezależnie od wieku[47].
Z danych wynika, że szczepienie przeciw grypie pacjentów w starszym wieku, cierpiących na przewlekłą chorobę płuc, o ponad 50 proc. zmniejsza liczbę przyjęć do szpitala z powodu zapalenia płuc i grypy, jak również redukuje liczbę powikłań pogrypowych. Aż o 70 proc. spada liczba zgonów z różnych przyczyn[48].
Zgodnie z zaleceniami WHO i wielu towarzystw naukowych, szczepienie przeciw grypie powinno obejmować: zdrowe dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, gdyż pełnią bardzo ważną rolę w rozprzestrzenianiu wirusa grypy, osoby starsze, pacjentów z grup podwyższonego ryzyka bez względu na wiek, kobiety w ciąży oraz pracowników ważnych służb społecznych[49].
Szczepić sprawniej
W komunikacie wydanym przez Ministra Zdrowia i Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie wykonywania szczepień w czasie pandemii COVID-19 podkreślono, że bieżące wykonywanie szczepień ochronnych oraz jak najszybsze uzu-pełnienie u dzieci tych zaległych, zgodnie z obowiązującym Kalendarzem Szczepień, jest w czasie pandemii COVID-19 bardzo ważne. Choroby zakaźne takie jak krztusiec, odra, inwazyjna choroba pneumokokowa, biegunka rotawirusowa, inwazyjna choroba meningokokowa czy ospa wietrzna są bowiem dla dzieci znacznie większym zagrożeniem niż COVID-19, występujący u nich rzadko i mający z reguły łagodny przebieg[50].
Szczepienia podczas pandemii są bezpieczne, ponieważ lekarze i pielęgniarki stosują procedury minimalizujące ryzyko zakażenia SARS-CoV-2. Chodzi tu zarówno o stosowanie środków higieny osobistej (maseczki, rękawiczki, higiena rąk), jak i organizację wizyt – m.in. umawianie pacjentów na konkretną godzinę, obecność tylko jednego opiekuna, oddzielanie stref infekcyjnych od nieinfekcyjnych. W celu usprawnienia realizacji szczepień można łącznie podawać kilka szczepionek. Jest to ważne głównie w pierwszych dwóch latach życia dziecka, kiedy szczepionek podaje się najwięcej[51]. Nawet kilka szczepionek podanych podczas jednej wizyty angażuje jedynie ułamek (ok. 0,1 proc.) możliwości układu odpornościowego osoby zaszczepionej[52]. Ponadto, warto skorzystać
z opcji podawania preparatów poliwalentnych (optymalnie 6 w 1)[53].
Większą wydajność w szczepieniu dzieci i dorosłych można również uzyskać angażując do tego celu diagnostów laboratoryjnych, farmaceutów, fizjoterapeutów. Dlatego właśnie Ministerstwo Zdrowia podjęło decyzję dołączeniu tych zawodów do personelu szczepiącego przeciw COVID-19[54].
Materiał prasowy przygotowany przez Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia w związku z XXVI edycją warsztatów z cyklu Quo Vadis Medicina, pt. Szczepienia szansą na życie, zorganizowanych z okazji Europejskiego Tygodnia Szczepień, kwiecień 2021.
[1] European Immunization Week, informacje WHO , dostępne online: https://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-immunization/european-immunization-week [dostęp: 16.04.2021].
[2] Tamże.
[3] World Immunization Week 2021 – Vaccines bring us closer, informacje WHO, dostęp online: https://www.who.int/news-room/events/detail/2021/04/24/default-calendar/world-immunization-week-2021 [dostęp: 16.04.2021], por. także: Ten threats to global health, Raport WHO, 2019, dostępny online: https://web.archive.org/web/20190627025209/http://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019
[4] Ten threats to global health, dz. cyt.
[5] Tamże.
[6] Dane portalu Statista.com z 14 kwietnia 2021, publikowane na stronie: https://www.statista.com/statistics/1087466/covid19-cases-recoveries-deaths-worldwide/ [dostęp: 16.04.2021].
[7] World Immunization Week 2021…, dz. cyt.
[8] Podsumowanie – Szczepionka przeciw COVID-19, NIZP-PZH, 09.04.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/covid-19/
[9] Tamże.
[10] Coraz więcej Polaków deklaruje chęć zaszczepienia przeciw COVID-19, Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 11.01.2021, publikacja online: https://www.gov.pl/web/szczepimysie/coraz-wiecej-polakow-deklaruje-chec-zaszczepienia-przeciw-covid-19 [dostęp: 16.04.2021].
[11] Kampania #SzczepimySię, informacje w Serwisie Rzeczypospolitej Polskiej, publikacja online: https://www.gov.pl/web/wsse-krakow/kampania-szczepimysie [dostęp: 16.04.2021].
[12] Szczepionki przeciwko COVID-19. Walka z fałszywymi informacjami, Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, publikacja online: https://www.gov.pl/web/szczepimysie/dementujemy-nieprawdziwe-informacje [dostęp: 16.04.2021].
[13] WHO/UNICEF joint statement – Maintaining routine immunization services vital during the COVID-19 pandemic, WHO, publikacja online: https://www.euro.who.int/en/media-centre/events/events/2020/04/european-immunization-week-2020/statements/whounicef-joint-statement-maintaining-routine-immunization-services-vital-during-the-covid-19-pandemic [dostęp: 16.04.2021].
[14] Bezpłatne szczepienia przeciw pneumokokom, informacje NIZP-PZH, dostępne online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/bezplatne-szczepienia-przeciw-pneumokokom/ [dostęp: 16.04.2021]; por. także Komunikat w sprawie realizacji szczepień przeciwko rotawirusom w ramach obowiązkowego Programu Szczepień Ochronnych na rok 2021, Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 31.21.2020, publikacja online: https://www.gov.pl/web/zdrowie/komunikat-w-sprawie-realizacji-szczepien-przeciwko-rotawirusom-w-ramach-obowiazkowego-programu-szczepien-ochronnych-na-rok-2021 [dostęp: 16.04.2021].
[15] Pneumokoki – O chorobie, informacje NIZP-PZH, 26.02.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/pneumokoki/?strona=2#czym-jest-zakazenie-pneumokokowe
[16] Tamże.
[17] Tamże.
[18] Tamże.
[19] Por. Bezpłatne szczepienia przeciw pneumokokom, dz. cyt.
[20] Por. Pneumokoki – O szczepionce, informacje NIZP-PZH, 26.02.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/pneumokoki/?strona=4#jakie-rodzaje-szczepionek-przeciw-pneumokokm-sa-dostepne-w-polsce [dostęp: 16.04.2021].
[21] Na podstawie porównania danych epidemiologicznych NIZP-PZH dotyczących IChP z okresów 2014–2016 i 2017–2019; źródło danych: http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html [dostęp: 16.04.2021].
[22] Szczepienia przeciw pneumokokom realizowane w ramach Programu Szczepień Ochronnych (PSO), raport HTA Consulting, 04.02.2021, publikacja dostępna online: https://hta.pl/pl/wp-content/uploads/sites/7/2021/02/Szczepienia_przeciw_pneumokokom_realizowane_w_ramach_PSO_2021_final.pdf [dostęp: 16.04.2021].
[23] Komunikat w sprawie realizacji szczepień przeciwko rotawirusom…, dz. cyt.
[24] Rotawirusy – Podsumowanie – Szczepionka przeciw rotawirusom, informacje NIZP-PZH, 17.03.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/rotawirusy/?strona=1#podsumowanie—szczepionka-przeciw-rotawirusom [dostęp: 16.04.2021].
[25] Tamże.
[26] Komunikat w sprawie realizacji szczepień przeciwko rotawirusom…, dz. cyt.
[27] Meningokoki – Jakie szczepionki przeciw meningokokom są dostępne w Polsce? Informacje NIZP-PZH, 26.02.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/meningokoki/?strona=7#szczepionki-przeciw-meningokokom-w-programie-szczepien-ochronnych [dostęp: 16.04.2021].
[28] Meningokoki – Podsumowanie – Szczepionka przeciw meningokokom, informacje NIZP-PZH, 26.02.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/meningokoki/ [dostęp: 16.04.2021].
[29] Meningokoki – Jak zakażenie meningokokami przebiega u małych dzieci?, informacje NIZP-PZH, 26.02.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/meningokoki/?strona=3#jak-powazne-moga-byc-objawy-zakazenia-meningokokami [dostęp: 16.04.2021].
[30] Tamże; por. również: Podsumowanie – Szczepionka przeciw meningokokom, dz. cyt.
[31] Meningokoki – Jak wiele zakażeń meningokokowych występuje w Polsce?, informacje NIZP-PZH, 26.02.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/meningokoki/?strona=4#jak-wiele-zakazen-meningokokowych-wystepuje-w-polsce [dostęp: 16.04.2021].
[32] Meningokoki – Kto powinien zostać zaszczepiony przeciw zakażeniom meningokokowymi?, informacje NIZP-PZH, 26.02.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/meningokoki/?strona=6#kto-powinien-zostac-zaszczepiony-przeciw-zakazeniom-meningokokowymi [dostęp: 16.04.2021].
[33] Meningokoki – O szczepionce, informacje NIZP-PZH, 26.02.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/meningokoki/?strona=5#jakie-rodzaje-szczepionek-przeciw-zakazeniom-meningokokowym-sa-dostepne-w-polsce [dostęp: 16.04.2021].
[34] HPV – Podsumowanie – Szczepionka przeciw HPV, informacje NIZP-PZH, 09.03.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/hpv/ [dostęp: 16.04.2021].
[35] Tamże.
[36] HPV – Podsumowanie, dz. cyt.
[37] Po co szczepimy dorosłych? – Podsumowanie, informacje NIZP-PZH, 16.11.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/wszystko-o-szczepieniach/po-co-szczepimy-doroslych/ [dostęp: 16.04.2021].
[38] Tamże.
[39] Program szczepień ochronnych (PSO), Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 23.12.2020, publikacja online: https://www.gov.pl/web/zdrowie/program-szczepien-ochronnych-pso- [dostęp: 16.04.2021].
[40] Krztusiec i szczepienia dorosłych – ogólnopolskie badanie Polaków, 07.04.2021, raport z badania KANTAR dla GSK, przeprowadzonego w marcu 2021 metodą CATI na próbie N=500 Polaków. Raport dostępny online: https://pl.gsk.com/pl/media/informacje-prasowe/2021/kantar-krztusiec-i-szczepienia-doros%C5%82ych-raport/ [dostęp: 16.04.2021].
[41] Krztusiec – Jak wiele zachorowań na krztusiec występuje w Polsce?, informacje NIZP-PZH, 02.03.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/krztusiec/?strona=3#jak-wiele-zachorowan-na-krztusiec-wystepuje-w-polsce [dostęp: 16.04.2021].
[42] Krztusiec – O chorobie, informacje NIZP-PZH, 02.03.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/krztusiec/?strona=2#jak-powazne-moga-byc-objawy-krztusca [dostęp: 16.04.2021].
[43] Tamże.
[44] Program szczepień ochronnych (PSO), dz. cyt.
[45] Krztusiec i szczepienia dorosłych…, dz. cyt.
[46] Krztusiec – Podsumowanie – Szczepionka przeciw krztuścowi, informacje NIZP-PZH, 02.03.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/krztusiec/?stron%20a=7#jakie-i-z-jakich-powodow-szczepionki-przeciw-krztuscowi-zalecane-sa-nastolatkom-i-doroslym [dostęp: 16.04.2021].
[47] Grypa – O szczepionce, informacje NIZP-PZH, 12.03.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/grypa/?strona=5#dlaczego-warto-sie-szczepic-przeciw-grypie [dostęp: 16.04.2021].
[48] Tamże.
[49] Tamże.
[50] Komunikat w sprawie wykonywania szczepień ochronnych w czasie pandemii COVID-19, NIZP-PZH, 15.12.2021, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/wszystko-o-szczepieniach/szczepienia-w-czasie-pandemii-covid-19-2-2/ [dostęp: 16.04.2021].
[51] B. Siewert, J. Wysocki, Szczepienia przeciwko meningokokom grupy B w dobie pandemii COVID-19, „Pediatria po Dyplomie”, wrzesień 2020.
[52] Komunikat w sprawie wykonywania szczepień ochronnych…, dz. cyt.
[53] B. Siewert, J. Wysocki, Szczepienia przeciwko meningokokom…, dz. cyt.
[54] Szczepienia przeciw Covid-19 – kursy personelu szczepiącego, Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 31.03.2021, publikacja online: https://www.gov.pl/web/szczepimysie/szczepienia-przeciw-covid-19–kursy-personelu-szczepiacego [dostęp: 16.04.2021].