Album „100 pomników historii” jest zwieńczeniem projektu Narodowego Instytutu Dziedzictwa w ramach programu „Niepodległa” na lata 2017-2022, wpisującego się w Obchody Stulecia Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, i jednocześnie zaproszeniem do zapoznania się z obiektami i popularyzowania ich w szerszej świadomości Polaków.
Pomnik historii to najwyższy tytuł przyznawany polskim zabytkom nieruchomym o szczególnym znaczeniu dla naszej kultury. Jest to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Rangę pomnika historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W treści prezydenckiego rozporządzenia wyszczególnia się cechy danego zabytku świadczące o jego najwyższej wartości, określa się precyzyjnie jego granice i zamieszcza schematyczną mapkę obiektu. Nad formalnym przebiegiem procedury czuwa Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Pomniki historii to obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju. Do elitarnego grona mogą dołączać obiekty architektoniczne, krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne lub ruralistyczne, zabytki techniki, obiekty budownictwa obronnego, parki i ogrody, cmentarze, miejsca pamięci najważniejszych wydarzeń lub postaci historycznych oraz stanowiska archeologiczne.
Z każdym rokiem lista najcenniejszych obiektów polskiej kultury sukcesywnie powiększa się. Do dziś wyróżnienie to nadano ponad 100 zabytkom, aby symbolicznie uhonorować w ten sposób najważniejsze dla polskiej kultury obiekty na 100-lecie odzyskania niepodległości.
Narodowy Instytut Dziedzictwa i TVP Kultura od 2015 r. realizują serię filmów „Szlakiem miejsc niezwykłych – Pomniki Historii”, która na szeroką skalę popularyzuje te obiekty w odbiorze społecznym. Wszystkie odcinki można obejrzeć na stronie zabytek.pl – portalu stworzonym i administrowanym przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Serwis ten w nowoczesny sposób udostępnia informacje o polskich zabytkach wraz z ich opisami, towarzyszącymi zdjęciami, atrakcyjnymi zasobami cyfrowymi oraz lokalizacją obiektów. Pełną listę pomników historii znaleźć można na stronie NID oraz na zabytek.pl.
lp. NAZWA POMNIKA HISTORII WOJEWÓDZTWO
1 “Wrocław – zespół historycznego centrum” dolnośląskie
2 “Krzeszów – opactwo cystersów” dolnośląskie
3 “Legnickie Pole – pobenedyktyński zespół klasztorny” dolnośląskie
4 “Twierdza Srebrnogórska – nowożytna warownia górska z XVIII wieku” dolnośląskie
5 “Wrocław – Hala Stulecia” dolnośląskie
6 “Duszniki Zdrój – młyn papierniczy” dolnośląskie
7 “Pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej” dolnośląskie
8 “Strzegom – kościół pod wezwaniem św. św. Apostołów Piotra i Pawła” dolnośląskie
9 “Trzebnica – zespół dawnego opactwa cysterek” dolnośląskie
10 “Jawor – kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem Ducha Świętego, zwany Kościołem Pokoju” dolnośląskie
11 “Świdnica – zespół kościoła ewangelicko-augsburskiego pod wezwaniem Świętej Trójcy, zwany Kościołem Pokoju” dolnośląskie
12 “Świdnica – katedra pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika” dolnośląskie
13 “Rezerwat archeologiczny Biskupin” kujawsko-pomorskie
14 “Toruń – Stare i Nowe Miasto” kujawsko-pomorskie
15 “Chełmno – Stare Miasto” kujawsko-pomorskie
16 “Grudziądz – zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły” kujawsko-pomorskie
17 “Ciechocinek – zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym” kujawsko-pomorskie
18 “Strzelno – zespół dawnego klasztoru Norbertanek” kujawsko-pomorskie
19 “Włocławek – katedra pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny” kujawsko-pomorskie
20 “Kazimierz Dolny” lubelskie
21 “Zamość – historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku” lubelskie
22 “Kozłówka – zespół pałacowo-parkowy” lubelskie
23 “Lublin – historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny” lubelskie
24 “Janów Podlaski – stadnina koni” lubelskie
25 “Park Mużakowski w Łęknicy – park w stylu krajobrazowym” lubuskie
26 “Żagań – poaugustiański zespół klasztorny” lubuskie
27 “Gościkowo-Paradyż – pocysterski zespół klasztorny” lubuskie
28 “Klępsk – kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny” lubuskie
29 “Łowicz – Bazylika Katedralna (dawna Kolegiata Prymasowska)
pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny” łódzkie
30 “Sulejów – zespół opactwa cystersów” łódzkie
31 “Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego” łódzkie
32 “Nieborów i Arkadia – zespół pałacowo-ogrodowy i ogród sentymentalno-romantyczny” łódzkie
33 “Kraków – historyczny zespół miasta” małopolskie
34 “Wieliczka – kopalnia soli” małopolskie
35 “Bochnia-kopalnia soli” małopolskie
36 “Kalwaria – krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego” małopolskie
37 “Racławice – teren historycznej Bitwy Racławickiej” małopolskie
38 “Stary Sącz – zespół staromiejski wraz z klasztorem sióstr Klarysek” małopolskie
39 “Szalowa – kościół parafialny pod wezwaniem św. Michała Archanioła” małopolskie
40 “Tyniec – zespół opactwa benedyktynów” małopolskie
41 “Kraków – Kopiec Kościuszki z otoczeniem” małopolskie
42 “Warszawa – historyczny zespół miasta z traktem królewskim i Wilanowem” mazowieckie
43 “Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya” mazowieckie
44 “Żyrardów – XIX-wieczna Osada Fabryczna” mazowieckie
45 “Warszawa – zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach” mazowieckie
46 “Płock – Wzgórze Tumskie” mazowieckie
47 “Pułtusk – kolegiata pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny” mazowieckie
48 “Góra Świętej Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy” opolskie
49 “Nysa – zespół kościoła farnego pod wezwaniem św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Agnieszki Dziewicy i Męczennicy” opolskie
50 “Paczków – zespół staromiejski ze
średniowiecznym systemem fortyfikacji” opolskie
51 “Ozimek – żelazny łańcuchowy most wiszący na rzece Mała Panew” opolskie
52 “Olesno – kościół odpustowy pod wezwaniem św. Anny” opolskie
53 “Brzeg – Zamek Piastów Śląskich z renesansową bramą i kaplicą zamkową pw. św. Jadwigi – nekropolią Piastów” opolskie
54 “Leżajsk – zespół klasztoru o.o. Bernardynów” podkarpackie
55 “Łańcut – zespół zamkowo-parkowy” podkarpackie
56 “Radruż – zespół cerkiewny” podkarpackie
57 “Krasiczyn – zespół zamkowo-parkowy” podkarpackie
58 “Przemyśl – zespół staromiejski” podkarpackie
59 “Twierdza Przemyśl” podkarpackie
60 “Bóbrka – najstarsza kopalnia ropy naftowej” podkarpackie
61 “Kanał Augustowski” podlaskie
62 “Bohoniki i Kruszyniany – meczety i mizary” podlaskie
63 “Białystok – zespół kościoła pod wezwaniem Chrystusa Króla i św. Rocha” podlaskie
64 “Gdańsk – miasto w zasięgu obwarowań XVII w.” pomorskie
65 “Malbork – zespół zamku krzyżackiego” pomorskie
66 “Pole Bitwy na Westerplatte” pomorskie
67 “Pelplin – zespół pocystersko – katedralny” pomorskie
68 “Gdynia – historyczny układ urbanistyczny śródmieścia” pomorskie
69 “Gdańsk Oliwa – zespół pocystersko-katedralny” pomorskie
70 “Gdańsk – Twierdza Wisłoujście” pomorskie
71 “Kwidzyn – zespół katedralno-zamkowy” pomorskie
72 „Stocznia Gdańska – miejsce narodzin Solidarności” pomorskie
73 “Częstochowa – Jasna Góra – zespół klasztoru o.o. Paulinów” śląskie
74 “Tarnowskie Góry – podziemia zabytkowej Kopalni Rud
Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga” śląskie
75 “Katowice – osiedle robotnicze Nikiszowiec” śląskie
76 “Katowice – Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego oraz zespół katedralny” śląskie
77 Gliwice – radiostacja śląskie
78 “Krzemionki – kopalnie krzemienia z epoki neolitu” świętokrzyskie
79 “Ujazd – ruiny zamku Krzyztopór” świętokrzyskie
80 “Kielce – dawny pałac biskupów i katedra” świętokrzyskie
81 “Święty Krzyż – pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie obwałowania kamienne na Łysej Górze” świętokrzyskie
82 Rytwiany – pokamedulski zespół klasztorny Pustelnia Złotego Lasu świętokrzyskie
83 “Wąchock – zespół opactwa cystersów” świętokrzyskie
84 “Sandomierz – historyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy” świętokrzyskie
85 “Oblęgorek – pałacyk Henryka Sienkiewicza wraz z zabytkowym parkiem i aleją lipową” świętokrzyskie
86 “Wiślica – zespół kolegiaty pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny wraz z reliktami kościoła pod wezwaniem św. Mikołaja oraz grodzisko” świętokrzyskie
87 “Frombork – zespół katedralny” warmińsko-mazurskie
88 “Grunwald – Pole Bitwy” warmińsko-mazurskie
89 “Kanał Elbląski” warmińsko-mazurskie
90 “Lidzbark Warmiński – zamek biskupów warmińskich” warmińsko-mazurskie
91 “Święta Lipka – sanktuarium pielgrzymkowe” warmińsko-mazurskie
92 “Gniezno – Katedra p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha” wielkopolskie
93 “Wyspa – Ostrów Lednicki” wielkopolskie
94 “Zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri, Gostyń-Głogówko” wielkopolskie
95 “Poznań – historyczny zespół miasta” wielkopolskie
96 “Zespół dawnego opactwa
cysterskiego w Lądzie nad Wartą” wielkopolskie
97 “Lubiń – zespół opactwa
benedyktynów” wielkopolskie
98 “Kórnik – zespół zamkowo-parkowy wraz z kościołem parafialnym – nekropolią właścicieli” wielkopolskie
99 “Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i parkiem” wielkopolskie
100 Zespół pałacowo-parkowy w Dobrzycy wielkopolskie
101 “Rydzyna – założenie rezydencjalno-urbanistyczne” wielkopolskie
102 „Koszuty – zespół dworsko-parkowy” wielkopolskie
103 “Kamień Pomorski – zespół katedralny” zachodniopomorskie
104 “Stargard Szczeciński – zespół kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Królowej Świata oraz średniowieczne mury obronne miasta” zachodniopomorskie
105 “Kołbacz – założenie dawnego klasztoru cystersów, późniejszej letniej rezydencji książąt pomorskich i domeny państwowej” zachodniopomorskie
r